1.2.1 تعریف خشکسالی

خشکسالی یک ویژگی مکرر در همه اقلیم ها است و عموماً با توجه به میانگین آب و هوای بلند مدت یک منطقه مشخص می شود. با توجه به ماهیت پیچیده خشکسالی، تعریف آنها در مناطق اقلیمی متفاوت است و به طور سنتی در بخش های آسیب دیده و رشته های علمی متفاوت است. بنابراین مقایسه ویژگی های خشکسالی در زمان و مکان دشوار است.

صدها کارشناس آب و هوا که گزارش مهم جدید آب و هوا را که امروز توسط هیئت بین دولتی تغییر آب و هوا سازمان ملل متحد (IPCC) منتشر شد، مجبور شدند در شرایط همه گیر بی سابقه کار کنند. در جلسات گسترده ای که به صورت آنلاین اجباری شد، دانشمندان با نحوه انتقال وسعت بحران جهانی و نیاز فوری به اقدام مبارزه کردند. Claudia Tebaldi، دانشمند آب و هوا در آزمایشگاه ملی شمال غربی اقیانوس آرام و یکی از نویسندگان گزارش می گوید، دیدن "پژواک یک بحران در بحران دیگر" شگفت انگیز نبود.

به گزارش شبکه خبری آب ایران، این ویژه‌نامه مشتمل بر خلاصه‌ای تحلیلی از برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی، یادداشت‌های فنی و گفت‌وگو با متخصصان در خصوص فرآیند تدوین برنامه ملی سازگاری با کم آبی و چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی اجرای آن است.

این ویژه‌نامه که در 177 صفحه‌گرد آوری شده، توسط روزنامه ایران و با مشارکت دبیرخانه و اعضای کمیته تخصصی کارگروه ملی سازگاری با کم آبی با عنوان "سازگاری با کم‌آبی (خرد تاریخی _ اقلیمی برای بقا و ارتقا)" منتشر شد.

این خلاصه برای سیاست گذاران (SPM) یافته های کلیدی مشارکت گروه کاری (WGI) در گزارش ششم ارزیابی IPCC (AR6) در زمینه علوم فیزیکی تغییرات آب و هوا را ارائه می دهد. این گزارش بر اساس مشارکت گروه کار 2013 در گزارش ارزیابی پنجم IPCC (AR5) و گزارشات ویژه IPCC 2018–20192 از چرخه AR6 و شامل شواهد جدید بعدی از علوم آب و هوا است. این SPM یک خلاصه در سطح بالا از درک وضعیت فعلی آب و هوا، از جمله نحوه تغییر و نقش نفوذ انسان، وضعیت دانش در مورد آینده آب و هوایی احتمالی، اطلاعات آب و هوا مربوط به مناطق و بخش ها و محدود کردن ارائه می دهد. تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت انسان بر اساس درک علمی، یافته های کلیدی را می توان به عنوان گزاره های واقعی تدوین کرد یا با سطح اطمینان ارزیابی شده با استفاده از زبان کالیبراسیون IPCC همراه شد. مبنای علمی برای هر یافته کلیدی در بخشهای اصلی گزارش اصلی و در ترکیب تلفیقی ارائه شده در خلاصه فنی (از این پس TS عنوان می شود) یافت می شود و در براکت های مشخص نشان داده شده است. اطلس تعاملی AR6 WGI اکتشاف این یافته های مهم ترکیب و حمایت از اطلاعات تغییرات آب و هوا را در مناطق مرجع WGI تسهیل می کند.

بررسی منابع آب کشور از طریق داده های منابع مختلف در سایت بیسین، نشان می دهد که کشور در تامین آب برای ماه های آینده در بخش های وسیعی از شهر ها با مشکل مواجه خواهد شد. این پیش بینی اگرچه از ماه ها قبل در رسانه های مختلف اطلاع رسانی شده است، اما اوج کمبودها در عرضه آب به احتمال بسیار زیاد در انتهای تابستان 1400 آشکار خواهد شد.

ما در سایت بیسین، در یک بررسی آماری، از طریق پردازش داده های ماهواره های ناسا، به نتایجی رسیدیم که شاید یک درک بصری از آن برای همگان وجود داشته باشد. یکی از مهم ترین این نتایج این است که ایران دچار تنش آبی است نه خشکسالی به معنای عام آن. خشکسالی ها می توانند هیدرولوژیک، هواشناسی و... باشند که در جای خود نیاز به بررسی دقیق هستند. اما برای درک بهتر به نمودار زیر نگاه کنید.

خبرگزاری مهر روز چهارشنبه ۶ مرداد به نقل از هادی کیادلیری، «عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم تحقیقات»، از «خشک شدن رودخانه چالوس» خبر داد. او با انتقاد از عملکرد نهادهای مسئول حفاظت از محیط زیست ایران، مدعی شد احداث سدهای انحرافی برای انتقال آب کشاورزی موجب خشک شدن رودخانه چالوس شده است. آقای کیادلیری ضمن انتقاد از عملکرد سازمان جنگل‌ها و منابع طبیعی و سازمان محیط زیست، آنها را «منفعل» و «ماشین صدور مجوز» خواند و گفت روند تخریب منابع طبیعی در شمال ایران چنان شدید است که این سازمان‌ها دیگر قادر نیستند آن را مدیریت کنند.

"منصور ستوده" در جلسه شورای حفاظت از منابع آب استان که در سد اکباتان برگزار شد، گفت: کشور ما در منطقه خشک و نیمه خشک دنیا قرار گرفته و از طرفی، توزیع بارش نیز در کشور به لحاظ مکانی و زمانی ناهمگون است. وی افزود: این در حالی است که در ادامه خشکسالی‌های سال‌های گذشته، شاهد خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی بی‌سابقه‌ای در سال آبی جاری هستیم به نحوی که ایستگاه‌های باران سنجی شرکت آب منطقه‌ای همدان طی سال آبی جاری در استان ۲۸۰ میلی‌متر بارندگی داشته‌ایم که در مقایسه با ۴۶۹ میلی‌متر بارش سال گذشته ۴۰ درصد کاهش یافته و استان وارد تنش آبی شده است؛ بر همین اساس صرفه‌جویی در مصرف آب در همه بخش‌ها در مقطع کنونی امری ضروری تلقی می‌شود.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان همدان گفت: همدان با توجه به کمبود بارندگی وارد محدودیت آبی شده است. "منصور ستوده" در جلسه شورای حفاظت از منابع آب استان که در سد اکباتان برگزار شد، گفت: کشور ما در منطقه خشک و نیمه خشک دنیا قرار گرفته و از طرفی، توزیع بارش نیز در کشور به لحاظ مکانی و زمانی ناهمگون است.

حوضه آبریز کارون بزرگ در جنوب غرب ایران منطقه ای با آورد جریان بالا در طی سال ها مرکز توسعه کشاورزی کشور بوده است. زمین های وسیع که سد های بزرگی در بالادست آن به آبیاری زمین ها کمک می کند. در اینجا آمار SDG سازمان ملل متحد را از وضعیت آب این حوضه مهم آبریز بررسی میکنیم. در شکل بالا وسعت این حوضه آبریز را در محدوده کشور مشاهده می کنید. داده های حاضر تا سال 2019 بروز شده اند. بنابراین حدودا تا سال 1399 را نمایش می دهند.

1- نمودار وضعیت منابع آب دائمی و فصلی

در نمودار بالا، ستون عمودی وسعت آب را نشان می دهد. مثلا وسعت دریاچه ها و... در این نمودار مقدار منابع آب دائمی (Permanent) و فصلی (Seasonal) طی زمان نشان داده شده است. این دو نمودار به ترتیب با رنگ های آبی پر رنگ و کم رنگ مشخص شده اند. می توانید ببینید که آب های دائمی در این محدوده اگرچه طی دوره های بلند مدت نوسان تکراری دارد اما کاهشی در آن مشاهده نمی گردد. همچنین آب های فصلی تنش بسیار شدید و تغییرات بزرگ را در مقدار خود نشان داده اند. آب های فصلی در اصل نواحی را مشخص می کند که دریاچه یا برکه قدیمی نیست و فقط در بخشی از سال دارای آب می شود. این شبیه به تالاب هایی هست که خشک شده اند، مناطق سیل گیری که اکنون فصلی شده اند؛ یا حتی زمین های کشاورزی غرق  آبی و... . این مناطق بشدت ناپایداری را نشان می دهند.

2- انتقال آب های دائمی

این نمودار گفته است که از کل مناطقی که در این حوضه همیشه آب دائمی در خود دارا بوده اند، 53 درصد بدون تغییر وضعیت مانده و همان آب را دارا هستند. اما 26/3 درصد آب های دائمی جدید بوجود آمده است؛ یعنی مناطقی که قبلا آب دائمی در آن نبود اما الان هست. تنها 2/5 درصد از نواحی که آب دائمی داشتند دیگر آب را دارا نیست. اما عدد بزرگ 18/1 درصد آب دائمی به آب فصلی تبدیل شده است. مثل دریاچه های قدیمی که حالا فقط بخشی از سال آب را داراست.

3- انتقال آب های فصلی

این نمودار نشان می دهد که 28/5 درصد از نواحی که در سال های قدیمی آب فصلی داشتند اکنون هم با همان شرایط هستند. اما در سال های جدید 62/3 درصد مناطق آبی فصلی به صورت جدید بوجود آمده است؛ و احتمالا این همان زمین های وسیع کشاورزی توسعه یافته در سال های اخیر است. نواحی که دیگر در بخشی از سال هم آب ندارند 5/3 درصد از وسعت کلی این نمودار را نشان می دهد. و فقط 3/9 درصد از زمین های فصلی به شکل دائمی در خود آبدار شده اند.

4- زمان بندی وجود آب های فصلی

این نمودار به ما می گوید آب های فصلی را می توان در سه دسته قرار داد، یکی آنهایی که در عرض 1 ماه غیب می شوند، دوم آنهایی که 2 تا 6 ماه وجود دارند و سوم آنهایی که 7 تا 11 ماه وجود دارند. در این نمودار هرچه دسته دوم بزرگتر باشد تنش شدید را بیشتر نشان می دهد. زیرا این حوضه ای است که آب های دائمی خود را به فصلی تبدیل کرده است. یعنی مثلا دریاچه ها و رودهای بزرگ به زمین های کشاورزی تبدیل شده است. اتفاقا دسته دوم بزرگترین دسته نیز می باشد. اما خطرناک آنکه در سال های متفاوت این آب های 2 تا 6 ماه مقدار بسیار متفاوتی دارند. این به آن معنی است که هرگاه بارش افزایش یافته است، کشاورزی نیز وسعت یافته.

5- مخازن و سدها

نمودار مقدار وسعت آب در مخازن و سدهای کنترل شده در این ناحیه نشان می دهد که در طول زمان وسعت آنها افزایش قابل توجهی یافته است. این همان آبی است که در پشت این سدهای عمق ذخیره شده و در فصل های کشاورزی به آب های فصلی 2 تا 6 ماهه تبدیل می شود. اکنون می توان انتظار داشت که با تنش در مقدار آب سد ها، بحران های اقتصادی و اجتمایی در این حوضه آبریز رخ دهد. زیرا آورد جریان در حساسیت بالایی از عرضه قرار گرفته است. احتمالا با تکمیل این نمودار برای سال 2020 و 2021 خواهید دید که وسعت آب در سد ها کاهش ناگهانی داشته اند.

در اینجا تصویری را پیوست کرده ایم که به شما امکان مقایسه شاخص بدنه های آبی را به فاصله یکسال در خوزستان می دهد. یکی مربوط به 28 تیرماه 1400 و دیگری 28 تیرماه 1399. محدوده نمایش داده شده پایین دست سدهای مهم کرخه، دز و گتوند می باشد. در این شکل رنگ های آبی ساختار های آبی را نشان می دهد. یعنی زمین هایی که آبیاری شده اند، مخزن سدها و... با این طیف رنگ به خوبی قابل تشخیص است. همچنین موقعیت سه سد مذکور در بالای شکل مشخص است.

رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی از افزایش خروجی سد کرخه به میزان ۱۶۰ مترمکعب و سد دز به میزان ۱۴۰ مترمکعب برای مناطق پایین دست خبر داد. فریدون حسنوند نماینده مردم اندیمشک در مجلس شورای اسلامی در صفحه شخصی خود در توییتر، نوشت:

نمودارهای زیر، خروجی محاسبات سنجنده ماهواره های ناسا می باشند که به ترتیب، مقدار دما و آب معادل ذخیره برف کشور را از ابتدای مهر ماه سال 1399 تا به میانه تیرماه 1400 نشان می دهد. همچنین در این نمودارها، همین آمار برای سال قبل را به رنگ آبی آورده ایم. ارقام و اعداد نشان می دهد که امسال در مقایسه با سال گذشته، ذخیره برف تقریبا در حدود یک ماه زودتر به حدود صفر رسیده است؛ درحالی که 18 درصد افت در کل ذخیره برفی نیز وجود داشته است. برای دما نیز 1/2 درجه افزایش را شاهد هستیم. آمار بارندگی نیز امسال در مقایسه با سال گذشته تا به این لحظه 37 درصد و نسبت به بلند مدت 52 درصد کاهش را در سرتاسر کشور نشان می دهد.

رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با بیان اینکه تابستان نسبتا گرمی را امسال تجربه می‌کنیم، گفت: متوسط دمای کشور تا پایان شهریورماه حدود یک درجه بالاتر از حد نرمال پیش‌بینی می شود البته بی‌هنجاری دمایی طی این فصل نسبت به پاییز و بهار کمتر است. احد وظیفه در گفت و گو با ایسنا افزود: بی‌هنجاری دمایی طی تابستان درغرب و شمال غرب کشور بیشتر خواهد بود و انتظار می‌رود دما بیش از دو درجه سانتیگراد بیش از حد نرمال و برعکس دمای شرق کشور طی این مدت به نرمال و کمتر از نرمال گرایش داشته باشد.

عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی با اشاره به انتشار تصاویر مرگ ماهیان و تشنگی گاومیش‌ها در تالاب خشک هورالعظیم گفت: سازمان حفاظت محیط زیست یک تشکیلات عریض و طویل دارد که خروجی آن صفر است و هیچ اقدامی برای هورالعظیم نکرده است در صورتی که این سازمان باید مطالبه‌گر حق‌آبه زیست محیطی تالاب هورالعظیم باشد.

دشت ترک‌خورده، چاله‌های ایجاد شده، فرونشست و پدیده ریزگرد صحنه‌هایی هستند که طی سالیان اخیر در دشت قزوین شاهد آن هستیم، این وضعیت در سال جاری با بحران کم‌آبی تشدید شده است. دشت قزوین از سالیان نه چندان دور دچار بحران کم آبی شده است اما صدای کارشناسان و اساتید امر به گوش مسئولین نمی‌رسد، اکنون پس از گذشت یک دهه دشت قزوین با انواع بحران‌ها دست و پنجه نرم می‌کند؛ بحران کم‌آبی در کشور بحرانی است که ابعاد مختلفی دارد، یکی از ابعاد آن که برای مردم بیشتر قابل لمس است، قطع آب و برق است اما این بحران به همین‌جا ختم نمی‌شود و همین قطعی برق به صنعت و کشاورزی لطمه وارد کرده و خواهد کرد.

رئیس گروه پژوهشی می‌گوید، ناپدید شدن لایه‌های یخ شناور در دریاهای منطقه قطب شمال یکی از نشانه‌های مهم گرمایش بیش از حد کره زمین است. مارکوس رکس، رئیس بزرگترین گروه پژوهشی که تا کنون به قطب شمال سفر کرده روز سه شنبه ۲۵ خرداد هشدار داد که روند غیر قابل بازگشت گرمایش زمین احتمالا آغاز شده است.

دانشمندان ناسا برای درک چگونگی تغییر چرخه آب جهانی، 17 سال از مشاهدات ثقل سیاره ما را مطالعه کرده اند. میزان انتشار گیاهان و سطح زمین از رطوبت در هوا بین سالهای 2003 و 2019 در مقیاس جهانی افزایش یافته است. این فرآیندها در مجموع به عنوان تبخیر و تعرق شناخته می شوند و یک مطالعه جدید ناسا با استفاده از مشاهدات ماهواره های ثقل میزان آن را محاسبه کرده است.

واقعیات تکان دهنده‌ای است که چون هنوز در بورس سیاست بازان وارد نشده لذا مردم از آن آگاهی زیادی ندارند و نمی‌دانند که بحران آب می‌تواند چه بلاهایی بر آنان نازل کند. بحران پشت بحران، انگار این دیار بی‌بحران دچار بحران‌زدگی می‌شود، بحران تحریم‌های فلج کننده، بحران مدیریت، بحران فسادهای افسار گسیخته تمام‌ناشدنی اقتصادی و اداری، بحران فرهنگی و سیاسی، بحران انفجارهای اجتماعی که هر از گاهی فعال می شود، بحران تولیدات صنعتی، کشاورزی و معدنی، بحران در خروج سرمایه‌های اقتصادی و نیروی انسانی از کشور، بحران حجم عظیمی از قوانین نگاشته شده اما بی اثر در تمامی شئون کشور، بحران مصرف زدگی، بحران فقر و زیرخط فقر، بحران اعتماد عمومی و اعتقاد عمومی، بحران در تعاریف و برداشت‌ها و تفاسیر گوناگون قوانین موجود و در هم ریختگی متاثر از آن، بحران کاغذ، داروهای خاص، بحران همه گیری کویید ۱۹ و قس‌علی‌هذا...!!!

رئیس اتاق بازرگانی ایران گفت: خطر خشکسالی در سطح کشور، خطری بالاتر از کروناست و باید از هم اکنون از سوی مسئولان چاره اندیشی شود. غلامحسین شافعی در نشست شورای ملی زعفران با حضور نماینده مردم تربت حیدریه در مجلس شورای اسلامی و اعضاء این شورا که در محل پارلمان بخش خصوصی خراسان رضوی برگزار شد، با تاکید بر اهمیت اطلاع‌رسانی و سیاست‌گذاری‌های موثر در حوزه مدیریت منابع آبی کشور، افزود: به استناد آماری که تا پایان فروردین ۱۴۰۰ منتشر شده است، متوسط بارندگی در کشور نسبت به سال گذشته ۴۲ درصد کاهش یافته است و در استان‌های مختلف این نوسان از ۴۲ تا ۹۰ درصد اُفت بارش بوده است. میزان کاهش بارش‌ها در استان خراسان رضوی ۵۸ درصد و در سیستان و بلوچستان ۹۰ درصد اعلام شده است.

رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ضمن تشریح آخرین وضعیت بارش‌ها و خشکسالی در کشور گفت: در این شرایط به مسئله پایداری سرزمین توجه کنیم و بی‌مهابا از آب‌های زیرزمینی استفاده نکنیم چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است. احد وظیفه ضمن اشاره به اینکه از ابتدای سال آبی جاری تاکنون در کشور ۱۲۷.۱ میلیمتر بارش داشته‌ایم، اظهار کرد: این میزان نسبت به میانگین بلندمدت کشور حدود ۸۷ میلیمتر - ۴۱ درصد - کمتر است.

رییس سازمان مدیریت بحران کشور از پیش‌بینی اعتبار ۳۲ هزار میلیارد ریالی برای مقابله با تنش‌های آبی و خشکسالی در کشور خبر داد. اسماعیل نجار دراین‌باره گفت: در جلسه‌ای که اخیرا با حضور وزیر نیرو، معاونان وزارت جهادکشاورزی، رییس سازمان هواشناسی و ... داشتیم، درباره تنش‌های آبی در کشور، میزان بارش‌ها و احتمال خشکسالی و کمبود آب شرب نکات و موضوعاتی مطرح و در آنجا بنا شد تا بیش از ۲۵۰ پروژه و طرح برای مقابله با این موارد در سطح کشور اجرا شود.