طبقه بندی انواع انگیزه‌ها

برای اجرای برنامه ها و اقدامات مورد نظردر سطح مدیریت منابع آب زیرزمینی در دنیا سه گروه انگیزه در نظر می‌گیرند: 

• قوانین و مقررات، 

• مشوق‌ها و بازدارنده‌های اقتصادی، 

• مشوق‌ها و بازدارنده‌های فرهنگی و اجتماعی

انگیزه‌های بیرونی

مقررات از سازوکارهای اعمال سیاستها هستند که به شیوه دستور و نظارت به صورت اجبار و بیرونی ایجاد انگیزه می‎کنند. مانند قوانین، ثبت چاه‌ها، تخصیص آب بر مبنای حقوق بهره‎بردار. این سازوکارها از بالا به پایین از طریق نظام اداری/دیوانسالاری اعمال می‎شود. به دلیل تعداد زیاد بهره‌برداران کوچک به ویژه در جنوب آسیا، نظارت موثر بر نحوه بهره‌برداری از چاه‌ها براساس مقررات وضع شده، بسیار پرهزینه است. توصیه می‌شوداعمال این قواعد باید در پذیرش جامعه محلی ریشه داشته باشد. در هر صورت این قواعد خواه در سطح دولت مرکزی باشد و خواه در سطح جامعه محلی در همه کشورها برای بهبود نظام تدبیر لازم است و شاید بتوان گفت سنگ بنای آن است.

انگیزه‌های اقتصادی

ممکن است برای اعمال سیاست‌ها از سازوکارهای اقتصادی استفاده شود که با انگیزه های درونی انسان‌ها سروکاردارد . جایگاه اقتصاد آب در اصلاح نظام اعمال سیاست‌ها از چند جنبه قابل بررسی است. از نظر تنظیم مقررات. به لحاظ سازوکارهای اقتصادی و هم از نظر تسهیل گفتگو و رسیدن به توافق. از مولفه‌های مهمی دیگری که برای بهبود و ارتقای حکمرانی آب در کلیه کشورهای جهان می تواند به کار گرفته شود، استفاده از سازوکارهای اقتصادی و بازار محور است. مانند اعطای انواع یارانه های هدفدار، اخذ مالیات و عوارض و قیمت گذاری و ایجاد یا تقویت سازوکارهای بازار رقابتی. تجربه نشان داده است که استفاده صحیح از این تدابیر می تواند تاثیرات قابل توجهی در تغییر و اصلاح رفتارهای کنشگران در مسیر تحقق هدف های برنامه ای داشته باشد برآوردهای اقتصادی از ضررو فایده‌ها . می‌تواند مبنای خوبی را برای مفاهمه و گفت و گو و توافق برای رسیدن به راه‌حل های برد-برد در جریان حل و فصل منازعات و اختلافات آب باشد. 

انگیزه‌های فرهنگی-اجتماعی

از مشوق‌ها و بازدارنده‌های فرهنگی و اجتماعی برای اعمال توصیه‌ها در تغییرات رفتاری بهره‌برداران آب به صورت درونی، داوطلبانه و خودجوش(یعنی بدون حکم قانونی و انگیزه‌های مالی) استفاده می‌شود. این مجموعه از سازوکارها برای تقویت رابطه پایین به بالادر نظام تدبیر موثرند. اقدامات گروهی، ایجاد نوع خاصی از ساختار نظام تدبیر برای مدیریت منابع مشاع/عمومی مانند آب زیرزمینی از تدابیر خاصی است که در ایجاد این نوع انگیزه ها توصیه می‌شود. در بسیاری از مواقع حرکت‌های مشارکتی و گروهی از طریق استفاده از این نوع انگیزه‌ها تسهیل می‌شوند. علتش هم این است که حرکت‌های گروهی تا حد زیادی از طریق دادن آگاهی و دانش فنی تقویت می‌شوند. مثلاً از طریق در دسترس قراردادن و عامه فهم کردن اطلاعات فنی آبخوان یا سفره برای ذی‌نفعان واقعی انگیزه‌های فرهنگی و اجتماعی تقویت می‌شوند یا با همگامی و حضوردر یک تجربه عملی و جذب اطلاعات تامین شده برای ترغیب حاضرین برای مشارکت در پیشبرد یک سیاست. این سازوکارها در بسیاری از کشورها برای نظام تدبیر آب کشاورزی مورد توجه بوده است.

روش‌های اصلاح انگیزه‌ها

تمرکززدایی

قدم اول برای آماده سازی این سازوکارها، داشتن شعبه‌ها و دفاتر منطقه‌ای و محلی آب و شفافیت و پاسخگویی در مقابل جامعه محلی است. همین تمرکززدایی شرایط را آماده می‌سازد. مشارکت گروهی جامعه محلی این گام‌ها را تکمیل می‌کند. توانمندسازی و آموزش این جامعه می‌تواند نتایج کار را متفاوت کند. چین، آمریکا، مکزیک و اسپانیا در میان دیگر کشورها از نظر درگیر کردن جامعه محلی در مدیریت آب زیرزمینی سرآمد هستند. موفقیت‌های هندوستان کانونی و موردی است و یکی از بهترین آن‌ها مشارکت نهادی روستای هیوره بازار در ایالت ماهاراشترای هند است.چنین نهادهای خود کنترل محلی در دیگر کشورهای آفریقایی و آسیایی به صورت محدود و کانونی وجود دارند که انگیزه‌ها و بازدارنده‌های فرهنگی و اجتماعی را تقویت می‌کنند.

شناسایی انگیزه‌های مخرب

موضوع بعدی که باید مد نظرقرارگیرد، شناسایی انگیزه‌های مخرب هست. حال آن‌که ما مدام به دنبال این موضوع هستیم که انگیزه‌های جدید در سیستم قرار دهیم، بدون توجه به پیامدهای انگیزه‌های قبلی. نتیجه امر این است که متوجه نیستیم در وضع موجود و در گذشته چه اقداماتی کردیم و چه انگیزه‌های مخربی در نظام به وجود آمده است. به‌طور مثال همیشه به دنبال قیمت آب هستیم، در حالی که این آدرس غلطی هست که داریم در مورد نظام انگیزه‌ها می‌دهیم، به دلیل اینکه قیمت انرژی و سیاست‌های مربوط به کشاورزی در ایران سهم بسیار بیشتری از قیمت‌گذاری آب دارد. 

برای آسیب‌شناسی و ارزیابی چارجوب انگیزه‌ها، مهم‌ترین گام، تشخیص انگیزه‌های مخرب در چارچوب‌های موجود است.

• آیا برقی کردن چاه‌ها با اعطای یارانه انرژی، بطور غیرمستقیم انگیزه برداشت بیشتر از چاه‌ها را فراهم نمی‌کند؟

• آیا یارانه ترویج آبیاری تحت فشار باعث توسعه سطح کشت و خنثی شدن ابزار کاهش در برداشت از آبخوان نیست؟

• آیا بازارهای غیررسمی آب امکان برداشت بیشتر از آبخوان را فراهم نمی‌کند؟

• آیا یارانه‌ها کود و سموم شیمیایی باعث آلودگی بیشتر منابع آب زیرزمینی نمی‌شود؟

بعد از پیداکردن انگیزه‌های مخرب که فقط اقتصادی نیست و ممکن است جنبه‌های مقرراتی و یا فرهنگی و اجتماعی هم داشته باشد، باید به فکر اصلاح آن‌ها بود. 

متنوع کردن انگیزه‌ها

موضوع بعدی تنوع انگیزه‌ها هست که سهم مهمی در کارآمدی هر نظام تدبیر دارد.اساساً تصور آنکه در نهادی فقط بر اساس مقررات و زور و اجبار تصمیمات اجرا شوند بسیار دشوار است. به‌طور مثال حتی در سربازخانه انگیزه‌ها صرفاً انگیزه‌های اجباری و از بالا به پایین نیست، بلکه برای اداره پادگان وسربازخانه، انگیزه‌های دیگری نیز در نظرگرفته می شود، مثل برخی ازانگیزه‌های اقتصادی، انگیزه‌های اجتماعی و فرهنگی. به طریق اولی در اداره یک خانواده که کوچکترین نهاد اجتماعی است نمی‌توان فقط براساس مقررات عمل کرد. لذا به تناسب، در یک کشور وسیع با کشاورزانی که برای معیشت خودشان دست و پنجه نرم می‌کنند، نمی‌توانیم نسبت به این موضوع غافل بوده و هیچ‌گونه توجهی به تنوع انگیزه‌ها نداشته باشیم.

پیش نیاز تنوع انگیزه‌ها

باید توجه داشت که نتیجه تکیه صرف بر وضع مقررات، زیاد شدن مقاومت اعضای آن نهاد در مقابل اعمال مقررات است. در کشورما چون در طراحی چارچوب انگیزه‌ها به رفع انگیزه‌های مخرب و ایجاد انگیزه‌های متفاوت به اندازه کافی توجه نمی‌شود، مقاومت‌ها کماکان زیاد است. تنوع انگیزه‌ها به تنوع سازوکارها نیاز دارد و این تنوع نمی‌تواند با استفاده از یک نهاد،آن هم نهاد دولتی، اتفاق بیفتد. حضور نهادهای علمی و مردم‌نهاد مستقل از دولت بسیاری از هدف‌های اطلاع‌رسانی، آموزشی، پژوهشی و فرهنگی وبسیج عمومی را می‌تواند کاراتر انجام دهند. به عنوان مثال دخالت انجمن‌های مردم نهاد علمی برای گفت و گو و توجیه و انسجام بخشی به جامعه محلی بسیار عملکرد بهتری نسبت به نهادهای دولتی خواهد داشت. این واقعیت مارا به بحث مهم دیگری رهنمون می‌کند که همان رابطه تکمیلی میان سازوکارهای مختلف انگیزه‌ساز است.

رابطه تکمیلی انگیزه‌ها

موضوع بعدی رابطه تکمیل انگیزه‌ها است، یعنی اینکه انگیزه‌ها با هم ارتباط دارند، نمی‌توان نظام نرخ‌گذاری را به صورت یک‌جانبه و صرفاً بر اساس قانون تغییر داد، بدون اینکه ارتباط مناسبی از نظر اطلاع‌رسانی با جامعه برقرار کرد، یا بدون توجه به تغییر و تحولات لازم در نظام اداری و مدیریت مالی کشور. بنابراین تکمیل و تنوع انگیزه‌ها امری مهم است که متأسفانه چندان توجهی به آن نمی‌شود. مثلا وارد کردن سازوکارهای مالی در نظام سلسله مراتب ودستوری می‌تواند، تاثیر فرمان‌ها و دستورات را بیشتر کند. اما اگر همین سازکارهای مالی تعمیم و تداوم پیدا کند بتدریج تاثیر آن کاهش می‌یابد. یا توضیح و توافق و آموزش می‌تواند تاثیر دستورات را بیشتر کند. به همین ترتیب بیشتر سازوکارهای اقتصادی، حتی مبادلات بازاری نیز متکی به مقررات ویژه خود است و به آموزش واقدامات فرهنگی و اجتماعی نیاز دارد. کشور پرو در حال صدور مجوزهای حقابه‌های رسمی را بصورت عمده به صورت انفرادی و گروه‌های به آب‌بران است در جوامع محلی به همین منظور تشکیل شده‌اند که ترکیبی از تدابیر مقرراتی، اجتماعی و اقتصادی را در خود دارد. 

اهمیت نوآوری در متنوع کردن انگیزه‌ها

آخرین موضوع هم مسئله نوآوری هست. در کارهای اجتماعی هیچگونه نوآوری مشاهده نمی‌شود. مطمئن باشید اگر مردم تفکراتشان تغییر یابد، تفکرات وکلایشان نیز عوض می‌شود. نوآوری در طراحی سازوکارهای جدید و یا ایجاد موازنه میان آن هااهمیت دارد. بنابراین برای آموزش‌های مردم باید سهم عمده‌ای در نظر گرفت که در این زمینه متخصصین علوم اجتماعی روش‌های مختلف یادگیری از طریق نمایشنامه، بازی، مسابقات و... را ابداع کردند، به طور مثال می توان به نوآوری کمپانی سونی اشاره کرد. این شرکت در طراحی سازوکار انگیزشی برای کشت برنج جهت افزایش تغذیه آبخوان نقش پیش رویی به عهده گرفت، بن بستی که در احیای این آبخوان پیش آمده بود شکسته شد. نوآوری این شرکت منجر به احیای یک آبخوان در کشور ژاپن شد، و به همین خاطر، جایزه آب برای زندگی در سال ۲۰۱۳ سازمان ملل را نیز کسب کرد. خوب است ماهم مشوق های ملی و منطقه ای مناسبی برای تشویق در عرضه نواوری ها داشته باشیم. ولی نوآوری و استفاده از ابزارهای یادگیری در فعالیت‌های اجتماعی در کشور مشاهده نمی‌شود. رفتن به سمت مزیت‌های نسبی و مدیریت آب مجازی از نوآوری‌هایی است که در این زمینه مطرح شده است. یا مشارکت در ریسک و بخشی از هزینه‌ها برای حضور بخش خصوصی در مدیریت و بعضاً مالکیت طرح‌های آب از سازوکارهای جدید اقتصادی مطرح می‌شود. نوآوری که یکی از رهبران محلی در ابتدای دهه ۱۳۴۰ در روستای موجن شاهرود بوجود آورد و حاصل آن شرکت آبیاری موجن است که در آن بازار رقابتی و کارامد آب فعال است.

منابع:

Theesfeld,Insa( ۲۰۰۸) A Review on National Groundwater Policy Instruments – Grasping. Institutional Aspects for Transboundary Groundwater Governance,http://iasc۲۰۰۸.glos.ac.uk/conference%۲۰papers/papers/T/Theesfeld_۱۵۵۳۰۱.pdf

مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، هم اندیشی بحران آب با محوریت آبهای زیرزمینی، مهندس انوش نوری اسفندیاری دبیر اندیشکده تدبیر آب ایران، معاونت پژوهشهای زیربنایی و امور تولیدی،دفترمطالعات زیربنایی، مهرماه ۱۳۹۴

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح