مقدمه

اب انبار به نام های مختلفی همچون منبع،مصنع،در برخی نقاط چون بیرجند بنام«انبار»،حوض،برکه،در ساوه مرغی و مرغک،در خندق . بیابانک بنام هود یا همان حوض خوانده شده است.واژه برکه درمنابع متاخر اسلامی به همان معنای ابن انبار است.در دیگر کشورهای اسلامی به این نوع از مخازن آبی،سردابه در ترکمنستان،مصنع در مصر،خزان در فلسطین و حوض در هرات نام می نهند. به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده‌ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه‌ها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال شده است. احداث بند، قنات و آب انبار را می‌توان از این جمله نام برد. در این رابطه، آب انبار همان گونه که از نام آن مشخص است، برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال می‌باشد. آب‌انبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاه‌های کویری از جمله مناطق یزد، کاشان وجنوب استان فارس که در حال حاضر تعدادی از آنها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند. ازآب انبارهای ایران می‌توان به آب انبار زیباو ۳۰۰ ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد. یکی از بزرگترین آب انبار های ایران گنج البحر در شهرستان گراش استان فارس است.

آب‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری آب انبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند. در ایران قزوین را به نام شهر اب انبارها می‌شناسند که اب انبارهای زیادی مانند آب انبار سردار در ان وجود دارد آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند.

آب انبار یکی از ساختمان‌های آبی آبانبار است. آب انبار یا امبار در سراسر راه‌ها ئ شهرهای این سرزمین دیده می‌شود. برخی از آن‌ها که در شهرهای خشک و کم آب ساخته شده، اثری بسیار زیبا و از نگاه معماری شایان توجه است در بیشتر سرزمین‌های ایران در سه یا چهار ماه از سال آب آشامیدنی یافت نمی‌شود و اگر هم یافت شوند شور اند. در برخی جاها همان آب شور هم خشک شده‌اند. گاه در فصل تابستان آب آشامیدنی را از چاه‌ها با کوزه یا سبو می اورده‌اند.

نقش آب

آب مهمترین عامل طبیعی برای حیات بشر بوده و هست و نقش بسزایی در ایجاد سکونتگاه‌های نخستین داشته است. ایجاد شهرنشینی در بین النهرین، نیل، سند و... اهمیت این ماده حیاتی را مطرح می‌کند. در نتیجه منشاء اصلی و هسته اولیه تشکیل تجمع‌های انسانی، وجود آب در آن منطقه بوده است. در ایران به دلیل کمبود بارندگی در مناطق مختلف برای تأمین آب از روش‌های سنتی مانند قنات، چشمه، چاه و آب‌انبار استفاده می‌شده است. آب معمولاً در زمستان ذخیره شده و در تابستان به کار می‌رود.

تأسیس و احداث آب انبارها

دلایل تأسیس و احداث آب انبارها:

• ذخیره آب برای زمان‌های خشکسالی و جنگ.
• خنک ماندن آب در تابستان

در ایران توزیع آب و آب انبار امری اعتقادی بوده و ریشه ارزش‌ها و باورهای اسلامی داشته. آب انبارها معمولاً در مراکز شهر و محل تجمع مردم و همچنین در کاروانسراها تأسیس می‌شده تا دسترسی به آب آسان باشد.

نحوه ساخت آب انبار، تصفیه و عایق بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد. برای تصفیه از روش‌های فیزیکی و شیمیایی استفاده می‌شود. ته‌نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی و استفاده از کیسه‌های زغال به منظور بو گیری از جمله این روش‌ها است.

تاریخچه

از قدیمی ترین اب انبارها می توان به نمونه ای اشاره کرد که در کنار محوطه چغازنبیل مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دوران شکوفایی تمدن ایلام ساخته شده است. از کهن‌ترین پدیده‌های معماری در مناطق کویر ی آب انبار بوده که می‌توان از آب انبار شهر اور ure در نزدیکی بصره به عنوان قدیمی‌ترین آن اشاره کرد که قدمت آن به ۲۱۵۰ قبل از میلاد بر می‌گردد. آب انبار دیگری در قرن ششم قبل از میلاد در قسطنطنیه ساخته شد که از قبلی مجهزتر بوده و دارای ۲ مخزن و ۱۰۰۱ ستون بوده که به همین دلیل به آب انبار ۱۰۰۱ ستونی معروف است. آب انبار در بین ایرانیان نیز کاربرد بسیار داشته به خصوص در مناطق گرم و خشک، حاشیه خلیج فارس، جزایر جنوبی و حتی برخی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان. می‌توان گفت ایرانیان از مبتکران احداث آب انبار بودند و به این روش به ذخیره‌سازی آب می‌پرداختند. قدیمی‌ترین آب انبار ایران در یکی از سه قلعه اصطخر فارس در قرن ۴ هجری به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شده. آب آن از سدی که بر روی دره‌های عمیق بسته شده بود، تأمین می‌شده و برای مصرف ۱۰۰۰ نفر در یکسال کافی بوده. آب انبار سید اسماعیل تهران نیز در نیمه اول قرن ۵ هجری ساخته شد و در زمان شاه طهماسب وزیر، تعمیر و مرمت گشت.

انواع آب انبارها

آب انبارها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد.

آب انبارهای همگانی

واقع در محله‌ها، کاروانسراها، روستاها و به صورت تک بنا در مسیر راه‌های کاروانی.

آب انبارهای خصوصی

درون خانه‌ها. نحوه اسقرار آب انبارها در روستاها و شهرها به دلیل سهولت دسترسی به آب قنات و دسترسی بهتر مردم به آب بوده است.

آب انبارها از نظر شکل و نوع شاخت شامل موارد زیر می‌باشد

آب انبارهای گنبدی گود - آب انبارهای کنده شده در کوهستان - آب انبارهای صلیبی و آب انبارهای کشیده.

معماری آب انبار

معماری آب انبار در مناطق مختلف تحت تأثیر معماری محلی قرار گرفته. برای مثال معماری آب انبار شهر قزوین با مخازنی ۴گوش و گنبد‌های رفیع بنا گشته. در مناطق دیگر مانند تهران قدیم، ساوه، قم، کرمان و شیراز نیز مخازن به صورت ۴گوش طراحی گشته. در خراسان آب انبارهایی با مخازن پلکانی و در سمنان و گرمسار با نقشه و مخزن مدور طراحی و ساخته شده که اکثراً ساده و به دور از کاشیکاری می‌باشند.

بررسی آب انبارها در اقلیم‌های مختلف

اقلیم گرم و خشک:

آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب انباروجود داشته است. این آب انبارها شامل یک مخزن بزرگ مکعب یا مکعب مستطیل یا استوانه‌ای شکل درداخل زمین بوده‌اند که روی این مخزن را با طاق قوسی یا گنبدی می‌پوشاندند. این مخازن غالباً یک ودر بعضی موارد دو در راه پله برای برداشت آب از مخزن داشته‌اند. برای نمونه می‌توان به آب انبار شش بادگیره در یزداشاره کرد.

اقلیم کوهستانی:

در نواحی کوهستانی نیز با وجود اینکه بارندگی نسبتاً بیشتر از نواحی گرم و خشک است و اغلب در این نواحی چشمه سارها ونهرهای دایم یا فصلی جریان دارد ولی برای ذخیره آب قابل شرب، معمولاً ازآب انباراستفاده می‌کردند، هر چند که تعداد آب انبارها در این نواحی کمترازمناطق گرم و خشک می‌باشد. پوشش سقف آب انباردر نواحی کوهستانی خصوصاً درمناطق خوش آب و هوا و جنگلی، به صورت مسطح است و با چوب و کاهگل پوشش می‌شود. مخزن این نوع آب انبارها به لحاظ پوشش سقف آن به صورت مکعب یا مکعب مستطیل است. برای نمونه می‌توان به آب انبار ابیانه اشاره کرد.

اقلیم گرم ومرطوب:

نوع دیگری آب انبار که در آن در سواحل جنوبی کشور، منطقه به نام برکه و آبگیر نیز خوانده می‌شود، وجود دارد که اگرچه مخزن آن درون زمین واقع است، ولی محفظه بالای مخزن آن محصور نمی‌باشد و اهالی از طریق بازشوهای اطراف مستقیماً به داخل آن می‌روند و آب را برداشت می‌کنند. آب این برکه‌ها عمدتاً از طریق جمع‌آوری آب باران از روی سطح زمین تأمین می‌شود. در این سواحل اگرچه هوا مرطوب است، ولی به دلیل میزان بسیار اندک بارندگی و شوری آب‌های زیرزمینی، وجود این برکه‌ها امری ضروری بوده و در اغلب موارد تنها امکان دسترسی به آب شیرین فقط از طریق آب برکه‌ها بوده است. در بندر لنگه و بندر بوشهر، با کندن چند متر از زمین به آب شور یا تلخ می‌رسیدند و از این آب فقط جهت شستشو و آبیاری استفاده می‌کردند. بعضی از افراد مواقع شستن بدن با این آب، در آخر یک سطح آب شیرین بر روی بدن می‌ریختند تا نمک بر روی پوست بدن شسته شود. برای نمونه می‌توان به آب انبار سنگی قوام در جزیره کیش اشاره کرد.

عناصر تشکیل دهنده ساختمان آب انبار

مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب انبارها عبارت است از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج. ساختمان آب انبارها با توجه به محل قرارگیری آن متناسب با آب و هوای آن منطقه تعیین می‌گردد.

قسمت‌های مختلف آب انبارها

مخزن یا خزینه:

محل انبار کردن آب و اصلی‌ترین عنصر آب انبار. مخازن دارای انواع مختلفی بوده و از نظر شکل و نحوه استفاده به صورت شهری - روستایی و صحرایی بوده‌اند. مخازن در داخل زمین قرار می‌گرفتند تا از فشارهای وارده بر بدنه بکاهند.

پاشیر:

محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است. شکل آن به صورت یک نیمه ۸گوش یا ۴گوش مربع است. سکوهایی برای نشستن در دو سمت پاشیر، حفره‌هایی برای انتقال آبها به کانال‌های زیر زمینی به همراه هواکشی در سقف برای تبادل هوا.

سردر:

راهنمای ورود به آب انبار و را ه پله عمیق آن می‌باشد. قاب با جرز عمودی، کتیبه، سکوهایی در دو طرف، کاربندی، کاشیکاری، کتیبه کوچک سنگی که نشانه سازنده و واقف آب انبار می‌دهد.

بادگیر یا خیشخان:

هدایت باد مناسب به فضای داخل آب انبار و گردش هوا به سمت حیات باعث خنکی هوای داخل می‌شده. در خنک سازی آب در آب انبار نیز از همین روش بهره می‌گرفتند.

جهت قفسه آب انبارها در هر منطقه متناسب با جهت باد مطبوع در آن منطقه بوده.

تعداد بادگبرهای آب انبارها متفاوت بوده و از یک تا هفت عدد تغییر داشته، این به دلیل خنکی بیشتر برای آب داخلی بوده است.

پلکان:

تعداد پله‌های با توجه به عمق مخزن آب انبار، که کف آن از پاشیر پایین‌تر بوده، تعیین می‌شده و گاهی به ۷۰–۸۰ پله هم می‌رسیده. با توجه به افراد مصرف کننده داراری راه‌های متفاوتی بوده. مثلاً یک مسیر برای کلیمیان و مسیر دیگر برای مسلمانان بوده.

آبگیری و بهداشت آب در آب‌انبارها

برای آبگیری معمولاً آب را از کوهستان می‌آوردند و با حوضچه‌های شنی تصفیه کرده و سپس آن را راهی مخزن می‌کردند. مانند آب انبارهای کاشان که از چشمه‌های فین بهره می‌گرفتند. مخزن پاک بوده و یک زیر آب جهت تخلیه لجنها وجود داشته. استرابون جفرافیدان یونانی می‌نویسد:ایرانیان در آب جاری استحمام نمی‌کنند، در آن لاشه و مردار نمی‌اندازند و عموماً آنچه ناپاک است در آن نمی‌ریزند.

اگرچه آب انبارها بهداشتی بوده‌اند ولی عمل انبار کردن و راکد ماندن آب، باعث آلودگی می‌شده بنابراین جهت گوارایی آب، در سقف، بادگیر‌هایی تعبیه می‌گشته که باعث عبور باد از روی آب شده و موادی اضافه می‌شده تا آب نگندد. مانند:

آهک و نمک برای داشتن کلر.

ماهی برای رفع باکتری‌های آب.

ذغال برای خاصیت بوگیری.

خشت برای رسوب زدایی املاح آب.

آب‌انبارهای معروف

از معروفترین آب‌انبارها،آب انبار دهان شیر لار ،آب انبار رستم گیو، آب‌انبار شش‌بادگیری و آب‌انبار تکیه امیرچقماق در شهر یزد و سردار بزرگ، بزرگ‌ترین آب انبار تک گنبدی ایران در قزوین وآب انبارکل درشهرستان گراش فارس است. قزوین وگراش فارس از جمله شهرهایی در ایران هستند که دارای ده‌ها آب انبار بوده و امروزه تعداد زیادی از آن‌ها هنوز باقی‌مانده‌اند. از آب انبارهای قزوین که مورد بازدید گردشگران نیز قرار می‌گیرند می‌توان آب انبارهای سردار بزرگ، حاج کاظم، آب انبار سردار کوچک، مولاوردیخانی، زنانه بازار و مسجد جامع را نام برد. از دیگر آب انبارهای ایران می‌توان به آب انبار زیباو ۳۰۰ ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد.

آب انبار دهان شیر لار

قدمت آب انبار دهن شیر لار به دوران صفویه باز می گردد و به دلیل این که در زبان لاری به لوله کشی آب وشیر آب نصب شده برآن به اختصار شیر می گویند به دهن شیر معروف شده است. دهن شیر به جایی اطلاق میشود که درزمانهای گذشته در کنار بعضی از برکه های بزرگ به صورت زیر زمینی با پله های زیاد به ته برکه نزدیک میشد ومعمولا آب قسمت پایین برکه خنکتر بود و مردم در تابستان از این آب استفاده می کردند. آب انبار دهان شیر از بناهای قدیمی و زیبای لار است که در شرق ورودی <بازار تاریخی قیصریه> قرار دارد. بنای آب انبار بصورت اتاقکی است که پله هایی با شیب تند با عرض 3.20 متر آن را به سمت پایین هدایت می کند. طول راه پله 12.80 متر است . در لارستان ۴ دهن شیر بزرگ وجود داشته که در حال حاضر دو تای آن، یکی دهن شیر بازار ودیگری دهن شیر حاج غلامرضا معتمد پا برجاست. بزرگترین دهنشیر لارستان مربوط به دهن شیر قنبربیگی بود. دهن شیر دیگر در کنار برکه مسجد شاهزاده واقع در کوی نو بود که این دهن شیر نیز ویران گردید. آب انبار دهن شیر 19 مرداد 84 به شماره 12703 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

آب انبارهای اوز (لارستان)

آب انبارهای اوز در 30 کیلومتری غرب شهرستان لار واقع شده اند و ظاهرا از آثار دوران صفویه هستند که در دوران اخیر مرمت شده اند. اِوَز از دیرباز با مشکل آب شرب روبرو بوده‌است و خشکسالی و زمین‌های شور نیز به این امر دامن زده‌است. آب لوله کشی این شهر در گذشته شور بود و برای شستشو و آبیاری گیاهان مورد استفاده قرارمی‌گرفت. هر چند اوز هنوز هم با مشکل آب روبروست و از آب آب انبارها نیز بی نیاز نگشته‌است، زیرا وفور آب شیرین منوط به بارندگی کافی است. گفتنی است در گذشته و حال منبع اصلی آب شرب مردم شهر اوز، از آب انبارهای زیادی که در شهر و خارج از شهر وجود دارد تهیه می‌شود که در زبان محلی به آن برکه می‌گویند. از سالها پیش منطقه لارستان که رودخانه یا چشمه های آب شیرین ندارد یا کم دارد، برای شرب روزانه و تهیه آب مصرفی سالیان شان دست به ابتکار جالبی زده اند و آن انبار کردن آب باران در برکه است. در جای جای مناطق گرمسیری ایران چنین انباری به چشم می خورد که بعضی گرد یا استوانه ای با پوشش گنبدی شکل و گاهی دراز یعنی شکل مکعب مستطیل با پوشش طاق مانند می باشند. این برکه ها را در گذشته فقط با سنگ و ساروج می ساختند، ولی در سال های اخیر به جای ساروج از سیمان هم استفاده می کنند. به نظر می رسد که برکه های ساخته شده قبل از اسلام همه به شکل مکعب مستطیل بوده اند. برکه هائی که در منطقه اوز ساخته شده بسیار زیبا و فراوان اند و یکی از آنها یعنی برکه سلفی در خود شهر واقع شده که با رویت و قرائت سنگ نوشته اش حدود 750 سال عمر دارد. آب انبار ملا محمد اوز : آب انبار ملا محمد اوز یا به قولی برکه مل محمد، مربوط به دوره افشار است و در اوز، خیابان شهید رجائی، جنب سالن غذاخوری واقع شده است. این اثر در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح