سَد یا به فارسی «بَند» مانعی است که در جلوی جریان آب و برای مهار کردن آن ساخته می‌شود. سد دیواری محکم است که به منظور مهار کردن یا تغییر مسیر آب در عرض دره یا میان دو کوه و در مسیر رود ایجاد می‌کنند.

در پشت سد، دریاچه‌ای درست می‌شود که آبش را اندوخته می‌کنند تا در موقع نیاز از آن استفاده کنند. سدها در نگهداری و استفاده از منابع آب و زمین به انسان یاری می‌رسانند. سدی که در جای مناسب ساخته می‌شود، می‌تواند جلوی بسیاری از سیل‌ها و طغیان‌های آبی را بگیرد. در ادامه برخی از اصطلاحات مهم در زمینه سد معرفی می شود.

حجم آب قابل تنظیم سالیانه

این آیتم جزء اطلاعات شناسنامه‌ای طرح می‌باشد و در زمان مطالعات طرح براساس متوسط آورد سالیانه رودخانه، اهداف طرح، مصارف پایین دست، اقتصاد طرح و حجم مخزن سد تعیین می‌گردد و عبارتست از حداکثر ظرفیت ذخیره ورودی‌هایی که به صورت کنترل شده از سد خارج گردیده و در پایین دست مصرف می‌گردد. 

حجم آب تنظیم یافته

این آیتم جزء اطلاعات بهره‌برداری سد بوده و در پریودهای زمانی روزانه، ماهانه و سال آبی به صورت تجمعی محاسبه می‌گردد و عبارتست از مجموع مصارف و میزان آب کنترل شده توسط مخزن سد که از فرمولهای زیر محاسبه می‌شود:

فرمول 1:

حجم آب تنظیم یافته تا روز جاری = حجم آب تنظیم یافته تا ابتدای روز قبل + (حجم مخزن در روز جاری - حجم مخزن در روز قبل) + مصارف در روز جاری

نکته:

1- در ابتدای سال آبی حجم تنظیم یافته تا ابتدای روز قبل صفر می‌باشد.

2- در برخی روزها ممکن است حجم تنظیم یافته منفی گردد که به مفهوم استفاده از حجم ذخیره سد است.

فرمول 2:

حجم آب تنظیم یافته در دوره جاری - حجم آب تنظیم یافته در دوره قبل + خروجی های غیر قابل کنترل از سد در دوره جاری - کل ورودی دوره جاری

(خروجی‌های غیر قابل کنترل شامل: خروجی سرریز، نشت، زهکش، تبخیر) 

حجم آب تامین یافته

عبارتست از جمع تجمعی کلیه مصارف سد شامل کشاورزی، شرب، صنعت و سایر در یک دوره مشخص. 

ورودی به سد

1. از طریق اندازه‌گیری مستقیم کلیه سرشاخه‌های ورودی به سد در نزدیک‌ترین ایستگاه هیدرومتری مخزن

2. از طریق موازنه بیلان مخزن

کلیه خروجی ها در دوره مورد نظ + (حجم مخزن در دوره قبل - حجم مخزن در دوره  جاری) = ورودی به مخزن در دوره جاری

حجم کل مخزن

حجمی از مخزن که مابین تراز کف مخزن (بستر رودخانه) و رقوم نرمال مخزن قرار می‌گیرد.

حجم مرده مخزن

حجمی از مخزن که مابین تراز کف مخزن (بستر رودخانه) و رقوم کف پایین‌ترین تخلیه‌کننده قابل مانور قرار می‌گیرد.

حجم مفید مخزن

تفاضل حجم کل و حجم مرده می‌باشد.

رقوم نرمال بهره برداری

حداکثر رقوم قابل کنترل دریاچه در حالتی که در این تراز هیچ گونه تخلیه‌ای صورت نگیرد.

به عنوان مثال در سدهایی که سرریز سد بدون دریچه باشد، تراز سرریز، تراز نرمال تلقی می‌شود و در سرریزهای دریچه‌دار حداکثر رقوم آبگیری به وسیله دریچه‌ها می‌باشد.

حداکثر تراز مخزن

حداکثر تراز سطح آب مخزن که در آن سرریز، حداکثر دبی سیلاب طراحی را عبور می‌دهد.

حداکثر رقوم بهره‌برداری

این تراز با توجه به محدودیتهای پایداری و آبگیری سد تعیین می‌گردد و عبارتست از حداکثر تراز آبگیری که در آن پایداری سد به مخاطره نیفتد. در شرایط عادی برابر رقوم نرمال می‌باشد. 

حداقل رقوم بهره‌برداری

سطح آب دریاچه که بتوان احتیاجات آبیاری و تولید برق را در پایاب تامین نمود.

حداقل رقوم بهره‌برداری نیروگاه

در سدهای دارای نیروگاه، حداقل ترازی است که در آن نیروگاه بدون ایجاد مشکلات در سطح مخزن (Vortexes) قادر به تولید انرژی است و این رقوم توسط طراح سد تعیین می‌گردد.

حداقل رقوم پایداری سد

حداقل رقوم مجازی است که تخلیه مخزن بیش از این رقوم مسائل پایداری سد را تحت تاثیر قرار می‌دهد این رقوم توسط طراح سد تعیین می‌گردد. در غالب موارد محدودیتی برای این تراز وجود نداشته و لیکن سرعت تخلیه مخزن ملاک عمل می‌باشد. 

ظرفیت ذخیره سیلاب

ظرفیت محصور بین حداکثر تراز مخزن و رقوم نرمال مخزن را ظرفیت نگهداری یا ذخیره سیل گویند.

حداکثر تراز کنترل سیلاب

در حالت عادی برابر حداکثر تراز مخزن بوده و در صورتی که سد محدودیتهای آبگیری و یا پایداری داشته باشد معادل حداکثر رقوم بهره‌برداری است.

منحنی فرمان سد (Role Curve)

منحنی فرمان بهره‌برداری سد دستورالعملی است که ارائه آن به بهره‌بردار این امکان را ایجاد می‌نماید تا در هر مرحله زمانی، با توجه به مشخصات مخزن و کل حجم آب در دسترس، در خصوص میزان خروجی مخزن تصمیم‌گیری نماید.

سدهای بزرگ

بر اساس طبقه‌بندی کمیسیون بین المللی سدهای بزرگ (ICOLD) ، سدهای بزرگ به سدهایی اطلاق می‌شود که:

  1 -ارتفاع آنها از پایین‌ترین رقوم سطح پیاده‌رو یا سواره‌رو تاج، 15 متر یا بیشتر باشد.

  2-سدهای با ارتفاع 10 تا 15 متر در صورتیکه حداقل یکی از شرایط ذیل را دارا باشد

         الف - تاجی به طول حداقل 500 متر داشته باشد.

         ب   - ظرفیت مخزن حداقل یک میلیون متر مکعب باشد.

         ج    - تخلیه سیلاب حداقل 2000 متر مکعب در ثانیه باشد.

         د    - پی سد با مسائل پیچیده، خاص و غیرعادی باشد.

         ه‍   - شکل سد دارای طراحی خاص و غیرعادی باشد.

  3- از اوایل سال 1998 سدهای بین 5 تا 15 متر با ظرفیت بیش از 3 میلیون مترمکعب نیز در ردیف سدهای بزرگ آورده شده‌اند.

محل اعتبارات

 محل تامین هزینه‌های اجرای یک سد می‌باشد که شامل موارد ذیل می‌شود.

ملی: به کلیه طرح‌های تملک دارائیهای سرمایه‌ای گفته می‌شود که ردیف مشخص در پیوست 1 قانون بودجه کل کشور دارند. ابعاد این طرح‌ها خیلی بزرگ و به لحاظ اهمیت در سطح ملی مطرح می‌گردند. این طرح‌ها به دو گروه ملی و ملی استانی شده تقسیم می‌گردند. طرح‌های ملی استانی شده تمام ویژگی‌های طرح‌های ملی را دارا می‌باشند لیکن به منظور سهولت و تسریع در امور، موافقتنامه‌هایشان در استان مبادله می‌گردد.

استانی: به طرح‌هایی اطلاق می‌شود که اعتبار خود را از اعتبارات استانی دریافت می‌کنند. این پروژه‌ها در محدوده مرزی استان بوده و نسبت به طرح‌های ملی دارای ابعاد کوچک‌تری می‌باشند و معمولا شامل سد، سد انحرافی یا تنظیمی، ایستگاه پمپاژ، آببندان، سردهنه‌سازی و ایجاد آبگیر، کانال آبیاری و زهکشی، لایروبی انهار، تغذیه مصنوعی و سایر پروژه‌های زودبازده می‌باشند. سایر:      شامل طرح‌هایی است که محل اعتبار آنها از منابع دیگر نظیر فاینانس داخلی، خارجی و خصوصی تامین می‌گردد.

نوع کاربری

مخزنی، تنظیمی، تنظیمی - انحرافی، انحرافی، تلمبه‌ذخیره‌ای، تاخیری، تغذیه‌ای و زیرزمینی از انواع کاربری‌های یک سد به شمار می‌آید.

دستگاه اجرایی

به ارگانی که مطالعه و اجرای سد را مدیریت نموده است اطلاق می‌گردد. در اینجا کلیه شرکت‌های آبهای منطقه‌ای، آب و برق خوزستان، آب و نیروی ایران و آب و خاک سیستان، دستگاه اجرایی می‌باشند.  سدهایی که توسط وزارت جهاد کشاورزی مدیریت شده است تحت عنوان «جهاد کشاورزی» طبقه‌بندی شده است.

دستگاه بهره‌بردار

شرکت یا مجموعه حقوقی یا حقیقی که مسئولیت بهره‌برداری سد را پس از احداث آن به عهده می‌گیرد اطلاق می‌شود نظیر شرکت‌های آبهای منطقه‌ای.

پس از پایان یافتن عملیات ساخت، سد طی مراحلی به بهره‌بردار تحویل می‌گردد. طبق قانون، بهره‌برداری از سدها بایستی توسط وزارت نیرو یا شرکت‌های تابعه مدیریت گردند. 

تاریخ شروع عملیات اجرایی

پس از برگزاری اولین مناقصه عملیات اجرایی سد، زمانی که پیمانکار عملا با تحویل زمین در کارگاه مشغول به کار شده است.

تاریخ آبگیری

زمان شروع اولین آبگیری سد که معمولا با حضور مسئولین ارشد انجام می‌پذیرد. از این تاریخ مسائل مرتبط با بهره‌برداری ممکن است آغاز گردد ولی سد هنوز در مرحله اجرا قرار دارد.

تاریخ افتتاح

زمانی است که عملیات اصلی اجرایی یک سد رو به اتمام بوده و عملا سد توسط مسئولین ارشد افتتاح می‌گردد. از این تاریخ با توجه به این که اهم عملیات اجرایی سد به اتمام رسیده و طرح آماده بهره‌برداری است، سد از مرحله اجرا به مرحله بهره‌برداری منتقل می‌گردد ولی تا پایان کامل سازه سد و تاسیسات وابسته، عملیات اجرایی همچنان ادامه خواهد داشت.

تاریخ بهره‌برداری

اتمام کلیه عملیات ساختمانی سد طبق شرح خدمات قراردادهای پیمانکاران و مشاوران و طی کردن دوره تضمین، رفع نواقص احتمالی و تحویل قطعی سد. همانطور که گفته شد پس از آبگیری سد، مسائل مرتبط با بهره‌برداری آغاز می‌گردد.

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

پروژه تخصصی در لینکدین

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح