بیابان زایی به مفهوم تخریب سرزمین یا کاهش توان تولید بیولوژیک اراضی در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب اطلاق می شود. بیابان زایی تحت تاثیر دو دسته عوامل محیطی و انسانی که در بین عوامل محیطی و انسانی است که در بین عوامل محیطی عامل اقلیمی با پارامترهای همچون زمان و میزان نامناسب بارندگی، تبخیر بالا،فراوانی و سرعت زیاد باد، گستردگی مناطق یا اقلیم خشک و فراخشک و با عامل زمینشناسی، همچنین بلایای طبیعی چون لغزش و رانش زمین و سیل از مهمترین عوامل محیطی بیابانزا محسوب می شود.

در بین عوامل انسانی که البته از عوامل محیطی مهمتر هستند بهره برداری بیش از حد از سفره های آب زیرزمینی و در نتیجه افت سطح سفره و یا شور شدن آب های زیرزمینی، آلودگی آب های زیرزمینی از طریق پساب های صنعتی، شهری وکشاورزی (ناشی از مصرف بی رویه کود، سموم آفت کش و علف کش و ...)، شیوه های نامناسب آبیاری، آیش بلند مدت اراضی زراعی حساس به فرسایش، شخم در جهت شیب، بوتهکنی، تخریب و تبدیل غیر اصولی کاربری جنگل ها و مراتع، عدم تعادل بین تعداد دام وظرفیت مرتع و تخریب ناشی از برداشت غیر اصولی از معادن سطحی از مهمترین عوامل بیابانزا محسوب می شوند.

کاهش توان بیولوژیک خاک، غیر قابل کشت شدن اراضی حاصل‌خیز و اثرات گسترده‌ی اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، فقر و تخریب منابع پایه، بخشی از آثار و پیامدهای جهانی پدیده بیابان‌زایی محسوب می‌گردد.

 بیابان زدایی:

 بیابانزدایی مجموعه ای است از دانش های شناخت علمی و تجربی از کلیه عناصر تشکیل دهنده اکوسیستم های بیابانی(عناصر طبیعی، فیزیکی و انسانی) و فنون مبارزه با گسترش آن و مدیریت بیابان.

از مهمترین اصول بیابان‌زدایی پایدار می توان به(فرهنگ‌سازی، فقر زدایی و توانمندسازی جوامع محلی (عشایری و روستایی) اشاره نمود.

نتایج و دستاوردهای فعالیتهای بیابانزدایی:

• ایجاد اشتغال و بکارگیری ساکنین بیابان در طرحها و پروژه های بیابانزدایی.
• جلوگیری از مهاجرت و تثبیت جوامع تولید کننده روستایی در مراکز تولید کشاورزی و دامداری.
• کاهش ناهنجاری های اجتماعی نظیر فقر و در نهایت استحکام ساختار خانواده ها.
• ایجاد پارکها و تفرجگاهها در مناطق بیابانی.
• کاهش آلودگی زیست محیطی( آب، هوا و خاک).

عوامل بیابان زایی:

این عوامل به دو دسته کلی 1- عوامل محیطی 2- عوامل انسانی تقسیم بندی می شوند.

کمی بارندگی- تبخیر و تعرق بالا- فراوانی و سرعت باد- خشکسالی – سیل و ... از عوامل محیطی پدیده بیابانزایی محسوب می شوند که به بروز این پدیده کمک می کنند. همچنین با توجه به اهمیت تاثیر عوامل انسانی در وقوع پدیده بیابانزایی ،استفاده بیش از حد از سفره های زیرزمینی- شورشدن و آلودگی آبهای زیرزمینی- شیوه های نامناسب آبیاری- شخم در جهت شیب- کاهش پوشش گیاهی براثر چرای مفرط و بوته کنی- عدم تعادل بین دام و ظرفیت مراتع و تخریب ناشی از برداشت غیر اصولی از معادن از جمله عوامل انسانی موثر در پدیده بیابانزایی محسوب می شوند.

از آنجایی که عوامل تخریب طیف وسیعی از فعالیتهای انسانی، از بهره برداری بی رویه و نامناسب از منابع تا کاربرد تکنولوژیها را در بر میگیرد بنا براین جلوگیری از بیابان زائی و اصلاح یا احیاء اراضی بیابانی شده ، نیز مستلزم طیف وسیعی از فعالیتها اعم از اجرائی ، مدیریتی و فرهنگی است که بنا به ماهیت امر ، مسئولیتهای اجرائی آن فراتر از وظائف یک وزارتخانه بوده و لزوم همکاری و مشارکت وزارتخانه ها و دستگاههای دیگری که به نوعی در امر بهره برداری از آب و خاک و گیاه دخالت دارند مشهود است.

کاهش توان بیولوژیک خاک، غیر قابل کشت شدن اراضی حاصل‌خیز و اثرات گسترده‌ی اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، فقر و تخریب منابع پایه، بخشی از آثار و پیامدهای جهانی پدیده بیابان‌زایی محسوب می‌گردد.

فرهنگ‌سازی، فقر زدایی و توانمندسازی جوامع محلی (عشایری و روستایی) از مهمترین اصول بیابان‌زدایی پایدار محسوب می‌گردد.

پراکنش نواحی خشک درجهان، ایران و استان

پراکندگی نواحی خشک جهان 

سیاهه ای از نواحی خشک جهان مبتنی بر شاخص رطوبت تورنت وایت و ارقام حدود داده شده در جدول یک بوسیله پ . مگ (1952) تهیه شده است. این گزارش کاملترین سندی است که در اختیار داریم . طبق این سند مجموعا نواحی خشک 36/6% زمینها را اشغال میکند. بنابراین در مجموع، نواحی خشک یک سوم خشکیها را می پوشاند . طبق نظر پ. مگ نواحی خشک به صورت زیر طبقه بندی می شود: 

• نواحی خیلی خشک 4 درصد
• نواحی خشک 15 درصد
• نواحی نیمه خشک 6/14 درصد

اراضی بیابانی ایران: 

دو عامل اقلیم و شکل زمین در پیدایش بیابانهای طبیعی نقش اساسی داشته است و دخالتهای مفرط انسان سبب پیدایش بیابانهای دست ساز شده است. بیش از دو سوم خاک ایران به لحاظ شرایط طبیعی و اقلیمی و داشتن آب و هوای خشک، بیابانی است و یا به سرعت روند بیابانی شدن را طی می کند. بر اساس آمار منتشره از سوی سازمان خواربار جهانی (FAO) در سال 1370 وسعت بیابانهای کشورمان 34/4 میلیون هکتار بوده که 3/4 میلیون هکتار آن شامل تپه های ماسه ای و 7 میلیون هکتار شوره زار می باشدکه از نظر پیدایش شامل بیابانها با منشا طبیعی و منشاء انسانی است. 

در تقسیم بندی سرزمینهای کم آب دنیا کشور ما جز زیر رده ایران – هندی است و به چهار ناحیه زیر تقسیم می گردد: 

فلات ایران - دشت کویر- دشت لوط- بلوچستان که شامل دو گروه می باشد. 

بیابانهای ساحلی: که به صورت نواری شرقی غربی از بندر گواتر در مشرق تا خوزستان در جنوب غرب ایران در سواحل شمالی دریای عمان و خلیج فارس گسترده شده است. مهمترین مشخصه این بیابانها وجود رطوبت نسبی بالا به ویژه در فصل گرما شده است . 

بیابانهای داخلی : این بیابانها در مرکز مشرق و جنوب شرق ایران قرار گرفته و دارای وسعت زیادی می باشد و خود به دو گروه تقسیم می گردد : بیابانهای گرم و بیابانهای نسبتا گرم. بیش از دو سوم خاک ایران به لحاظ شرایط طبیعی و اقلیمی و داشتن آب و هوای خشک، بیابانی است و یا به سرعت روند بیابانی شدن را طی می کند. 

برای نمونه استان خراسان جنوبی با وجود اراضی وسیع بیابانی ،ششمین استان بیابانی کشور می باشد که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی سطح بسیار زیادی ( 81% مساحت استان) با این پدیده درگیر می باشد. از کل مساحت استان 9411168 هکتار، 5 میلیون هکتار آن در معرض تهدید فرسایش بادی قرار دارد.

حدود 1949050 هکتار از مساحت استان تحت تاثیر فرسایش بادی ( در 19 منطقه) که از این مساحت 880334 هکتار آن جزو کانونهای بحرانی فرسایش بادی ( 22 کانون) بوده که در تمام شهرستانهای استان پراکنده می باشد.

استان خراسان جنوبی یکی از استانهای موفق در خصوص بیابانزدایی و کنترل فرسایش بادی می باشد. در 29 سال گذشته ( 1358 تاریخ تاسیس اداره منابع طبیعی بیرجند)تا کنون اقدام به 124706 هکتار عملیات نهالکاری، 12713 هکتار عملیات بذر کاری،8072 هکتار عملیات مدیریت روانابهای سطحی،885 هکتار احداث بادشکن زنده و غیر زنده درکانونهای بحرانی فرسایش بادی و مناطق حساس به فرسایش بادی نموده است.

همچنین برای 1074830 هکتار از اراضی بیابانی استان اقدام به تهیه طرحهای مدیریت مناطق بیابانی ومقابله با کانونهای بحران فرسایش بادی گردیده است. برای 26877 هکتار از جنگلهای دست کاشت بیابانی استان اقدام به تهیه طرحهای مدیریت جنگلهای دست کاشت گردیده است.

میزان خسارت فرسایش بادی به منابع زیستی و اقتصادی در کانونهای بحرانی فرسایش بادی استان سالیانه بالغ بر 140901 میلیون ریال براورد گردیده است.

اهداف اصلی اداره کل در راستای سیاستهای مقابله با بیابانزایی: 

- تعیین فاکتورهای موثر در بیابانزایی و تعیین سطوح فعالیت ها و برنامه های اجرایی برای مبارزه با بیابانزایی و کاهش اثرات خشکی .

- تثبیت تپه های ماسه ای روان در مناطق بحرانی و تبدیل اراضی شنی و لم یزرع به اراضی تولیدی .

- تشویق مشارکت عمومی در برنامه ریزی و فعالیتهای مقدماتی برای یافتن شکل کاربری و بهره برداری صحیح اراضی که هر دو در طولانی مدت منجر به کاهش فقر و توقف تخریب سرزمین می شود.

- کاهش مهاجرت به نواحی شهری از طریق توسعه اقتصادی اجتماعی جوامع روستایی و تاسیس یک الگوی معیشتی جایگزین که تامین کننده درآمد در نواحی مستعد به خشکی است.

- توسعه برنامه های پایدار برای مقابله با فعالیتهای بیابانزا.

- مشارکت فعال مردم در فعالیتهای بیابانزدایی.

- کنترل سیل و استحصال آب و بهره برداری از آبهای سطحی.

به طور کلی باید گفت که وقوع خشکسالی از ویژگیهای اصلی آب و هوای ایران می باشد. این حالت در نتیجه وجود نوسانات آب و هوایی شدید در مقیاسهای مختلف زمانی حاصل میشود. ویژگی های خشکسالی ایران نشان می دهد که بطور کلی هیچ منطقه ای از کشور، از این پدیده در امان نبوده و بنسبت موقعیت طبیعی خود اثرهای این پدیده مخرب را تجربه می نماید و بخشهای جنوبی – شرقی و مرکزی کشور به علت نوسانات بیشتر در مقادیر بارندگی ، از آسیب پذیری زیادتری برخوردار هستند.

خشکسالی‌های سال‌های اخیر و شدت گرفتن آن در زمان حاضر لطمه ا‌ی جبران‌ناپذیری را به منابع طبیعی این استان وارد کرده است. به طوری که خشکسالی شدید و مداوم در سطح عرصه های منابع طبیعی استان تهدیدی جدی برای این عرصه ها می باشد وکاهش منابع آبی موجود باعث افزایش ضریب آسیب پذیری جنگل ها و مراتع استان ،توسعه و تشدید بیابانزایی در کانونهای بحرانی فرسایش بادی استان و هجوم آفات و بیمای های گیاهی شده است. همچنین این اداره کل به منظور برقراری و اعمال سیاست پیشگیری و کاهش اثرهای خشکسالی ، اقدام به انجام سیاست گذاری های ذیل نموده است.

- انتخاب گونه‌های مناسب به‌منظور سازگار نمودن فعالیت‌های بیابانزدایی واحیا و اصلاح مراتع با شرایط آب و هوایی و منابع آبی در مناطق مختلف استان.

- جلوگیری از اجرای پروژه‌های نیازمند مصرف آب زیاد در مناطق کم آب استان.

- شناسایی و احیای دانش بومی در زمینه بهره‌گیری از نزولات آسمانی ( اجرای پروژه هلالی های آبگیر توام با بذر کاری).

- ایجاد سازه‌های کوچک آبی و خاکی در اراضی کوهستانی به‌منظور تسریع در نفوذپذیری آب.

- توسعه بیمه‌های خشکسالی با حمایت‌های بخش دولتی.

- تهیه و اجرای طرحهای مدیریت جنگلهای مناطق بیابانی( دست کاشت و طبیعی).

- کنترل کانون بحرانی فرسایش بادی دارای اولویت زیاد در استان.

- تکیه بیشتر بر امر حفاظت و حمایت از عرصه های منابع طبیعی با توجه به شرایط حاد خشکسالی در استان.

- حذف دام مازاد از مراتع استان در شرایط خشکسالی.

- پیگیری تامین اعتبار جهت یارانه خرید علوفه .

 

بیابانزدایی در استان خراسان جنوبی:

استان خراسان جنوبی یکی از استانهای موفق در خصوص بیابانزدایی و کنترل فرسایش بادی می باشد . در 29 سال گذشته ( 1358 تاریخ تاسیس اداره منابع طبیعی بیرجند)تا کنون اقدام به 124706 هکتار عملیات نهالکاری، 12713 هکتار عملیات بذر کاری،8072 هکتار عملیات مدیریت روانابهای سطحی،885 هکتار احداث بادشکن زنده و غیر زنده درکانونهای بحرانی فرسایش بادی و مناطق حساس به فرسایش بادی نموده است.

همچنین برای 1074830 هکتار از اراضی بیابانی استان اقدام به تهیه طرحهای مدیریت مناطق بیابانی ومقابله با کانونهای بحران فرسایش بادی گردیده است.برای 26877 هکتار از جنگلهای دست کاشت بیابانی استان اقدام به تهیه طرحهای مدیریت جنگلهای دست کاشت گردیده است. میزان خسارت فرسایش بادی به منابع زیستی و اقتصادی در کانونهای بحرانی فرسایش بادی استان سالیانه بالغ بر 140901 میلیون ریال براورد گردیده است.

گونه های گیاهی مورد استفاده در امر بیابانزدایی 

گونه های مورد استفاده در بیابان زدائی استان در جدول زیر ارائه شده است. 

گونه های مورد استفاده در بیابانزدائی

 

نتایج و دستاوردهای فعالیتهای بیابانزدایی:

• ایجاد اشتغال و بکارگیری ساکنین بیابان در طرحها و پروژه های بیابانزدایی.
• جلوگیری از مهاجرت و تثبیت جوامع تولید کننده روستایی در مراکز تولید کشاورزی و دامداری.
• کاهش ناهنجاری های اجتماعی نظیر فقر و در نهایت استحکام ساختار خانواده ها.
• ایجاد پارکها و تفرجگاهها در مناطق بیابانی.
• کاهش آلودگی زیست محیطی (آب، هوا و خاک). 

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح