حوضه آبریز محدوده‌ای است که رواناب ناشی از بارندگی در همهٔ نقاط آن در یک نقطهٔ مشخص جمع‌آوری می‌شود. مرز میان دو حوضه خط‌الرأس نامیده می‌شود که می‌تواند یک رشته‌کوه یا یک تپهٔ کوتاه باشد. بر پایهٔ مطالعات انجام شده، ایران به ۶ حوضه آبریز اصلی تقسیم شده‌است:

 

• حوضه آبریز دریای مازندران
• حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان
• حوضه آبریز دریاچه ارومیه
• حوضه آبریز فلات مرکزی
• حوضه آبریز مرزی شرق
• حوضه آبریز قره‌قوم

 

دو خط‌الرأس عمدهٔ ایران، رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس هستند که حوضهٔ فلات مرکزی را از حوضه‌های دریای مازندران، خلیج فارس و دریای عمان و دریاچه ارومیه جدا می‌کنند. خط‌الرأس دیگر، کوه‌های کم‌ارتفاع شرقی است که جداکنندهٔ حوضه‌های مرزی شرق، قره‌قوم، فلات مرکزی و خلیج فارس و دریای عمان از یکدیگر است. حوضهٔ دریاچهٔ ارومیه نیز حوضهٔ بسته‌ای است که بین حوضه‌های دریای مازندران و خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته‌است.

 

 

تاریخچه

تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، نخستین بار در سال ۱۳۳۵ در بنگاه مستقل آبیاری با همکاری سازمان جهانی خوار و بار و کشاورزی انجام شد. در سال‌های بعد، تقسیم‌بندی حوضه‌ها توسط سازمان‌های گوناگون با اهداف متفاوت صورت گرفت که دسترسی به آمار و اطلاعات منابع آب را دچار مشکل کرد. از این رو در سال ۱۳۷۰ «کمیته تقسیم‌بندی و کدگذاری حوضه‌های آبریز و محدوده‌های مطالعاتی» در سازمان تحقیقات منابع آب برای تهیهٔ سیستم واحد و یکسان برای تقسیم‌بندی تشکیل شد. در اردیبهشت ۱۳۷۷ کمیته‌ای برای دریافت نظرات کارشناسی و بازنگری در گزارش و نقشه‌ها تشکیل شد و پس از تعیین مساحت با نرم‌افزارهای رایانه‌ای، آخرین اصلاحات در سال ۱۳۸۱ به انجام رسید. نشریه ۲۸۲-الف در دی ۱۳۸۳ با عنوان «دستورالعمل و ضوابط تقسیم‌بندی و کدگذاری حوضه‌های آبریز و محدوده‌های مطالعاتی در سطح کشور» به چاپ رسید. در دی ۱۳۸۹ پروژه تدقیق مرز محدوده‌های مطالعاتی انجام شد و اصلاحات انجام شده در سال ۱۳۹۱ با عنوان نشریهٔ ۳۱۰ منتشر شد.

 

تقسیم‌بندی حوضه‌ها

در تقسیم‌بندی کنونی ایران به ۶ حوضهٔ آبریز اصلی (درجه ۱) و ۳۰ حوضهٔ آبریز فرعی (درجه ۲) تقسیم می‌شود. حوضه‌های درجه ۲ نیز به حوضه‌های کوچک‌تر تقسیم می‌شوند. برای کدگذاری از سیستم ده‌دهی استفاده می‌شود و تعداد تقسیمات در هر مرحله حداکثر ۹ است. تقسیم حوضه‌های درجه ۱ به درجه ۲ به صورتی انجام شده‌است که هر حوضه شامل رودها و مسیل‌هایی باشد که به یک پایانه ختم می‌شوند (مانند دریاچه نمک) یا دارای ویژگی‌های مشترکی هستند (مانند رودخانه‌های بین سفیدرود و هراز). در این مرحله، دو حوضه اصلی قره‌قوم و دریاچه ارومیه که این شرایط را دارا بودند، به حوضه‌های درجه ۲ تقسیم نشدند. در حوضه‌های رودخانه‌های منتهی به یک یا چند پایانه، کدگذاری از شمال غربی آغاز می‌شود و به صورت پادساعتگرد ادامه می‌یابد. تا حد امکان مرزهای آبخوان در تقسیم‌بندی حوضه‌ها در نظر گرفته شده‌است. اولویت درجهٔ حوضه از چپ به راست است.

 

در تقسیم‌بندی حوضه‌های درجه ۲ به بعد، شرایط زیر مد نظر قرار داده‌ شد:

 

• اگر حوضه شامل یک رود باشد، تقسیم‌بندی از پایانه به سوی سرچشمه با تقسیم تنهٔ اصلی رودخانه یا شاخه‌های آن انجام می‌شود.
• اگر حوضه شامل مجموعه‌ای از رودهای مستقل باشد، بر پایه تعداد و ویژگی‌های هیدرولوژیکی رودها هر یک یا چند رودخانه در یک حوضه قرار داده می‌شوند.

 

مساحت تحت پوشش حوضه‌های آبریز ایران (درصد)

 

•   دریای مازندران (۱۰٫۷۹)
•   خلیج فارس و دریای عمان (۲۶٫۱۳)
•   دریاچه ارومیه (۳٫۱۹)
•   فلات مرکزی (۵۰٫۸۱)
•   مرزی شرق (۶٫۳۶)
•   قره‌قوم (۲٫۷۳)

 

در تقسیم‌بندی کنونی، مشخصات حوضه‌های آبریز اصلی به صورت جدول زیر است:

 

 

محدوده‌های مطالعاتی

هر حوضه آبریز فرعی (درجه ۲) به تعدادی محدودهٔ مطالعاتی تقسیم می‌شود. مرز محدوده‌ها با مرز حوضه‌های آبریز درجه‌های بالاتر منطبق است و هر محدوده شامل یک یا چند حوضهٔ آبریز درجه ۳ یا بالاتر می‌شود. برای نمونه محدودهٔ مطالعاتی چالدران شامل یک حوضهٔ آبریز و محدودهٔ مطالعاتی رامسر چالوس شامل ۲۴ حوضهٔ آبریز هستند. حوضهٔ آبریز کویر مرکزی با ۵۰ محدودهٔ مطالعاتی بیشترین و حوضه‌های آبریز تالش مرداب و گرگانرود و قره‌سو با ۲ محدودهٔ مطالعاتی کمترین تعداد محدوده‌های مطالعاتی را دارند.

 

 

جزییات بیشتر درباره حو.ضه های اصلی کشور

حوضه آبریز دریای مازندران 

حوضه آبریز دریای مازندران یکی از حوضه‌های باز ایران است که در تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، حوضهٔ اصلی به شمار می‌رود. مساحت این حوضه، ۱۷۴٬۶۱۸ کیلومتر مربع است و به ۷ زیرحوضه تقسیم شده‌است. این حوضه شامل آبراهه‌هایی است که به دریای مازندران منتهی می‌شوند. عمدهٔ این آبراهه‌ها کاملاً در داخل ایران جریان می‌یابند تا وارد دریا شوند؛ رود ارس در مرز ایران با آذربایجان و ارمنستان جریان دارد و پس از ورود به آذربایجان به دریا می‌ریزد. رود اترک نیز پس از ورود به ترکمنستان وارد دریای مازندران می‌شود. برپایهٔ دستور العمل تقسیم‌بندی حوضه‌های ایران، حوضهٔ آبریز دریای مازندران به زیرحوضه‌های زیر تقسیم می‌شود:

 

 

حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه

حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه یکی از حوضه‌های بستهٔ ایران است که در تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، حوضهٔ اصلی به‌شمار می‌رود. مساحت این حوضه، ۵۱٬۸۰۱ کیلومتر مربع است. حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه تنها یک زیرحوضهٔ درجهٔ ۲ دارد و شامل رودهایی است که به دریاچهٔ ارومیه منتهی می‌شوند. مهم‌ترین رودهای این حوضه، آجی‌چای، زرینه‌رود و سیمینه‌رود هستند. حوضهٔ دریاچهٔ ارومیه در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و کردستان قرار دارد. مرز غربی آن ارتفاعات مرزی ایران و ترکیه است. بلندترین ارتفاعات این حوضه شامل سبلان به ارتفاع ۴٬۸۱۱ متر و سهند به ارتفاع ۳٬۷۰۷ متر هستند و پایین‌ترین نقطهٔ حوضه، دریاچهٔ ارومیه به ارتفاع متوسط ۱٬۲۸۰ متر است. میانگین بارندگی حوضه ۵۵۰ میلی‌متر است و منشأ اصلی آن، جریان‌های مدیترانه‌ای است. رودهای عمدهٔ حوضه در نیمهٔ جنوبی آن قرار دارند و مهم‌ترین آن‌ها آجی چای، زرینه‌رود، سیمینه‌رود، مهابادرود، باراندوزچای، زولاچای و نازلی‌چای هستند. از سوی دیگر، رودهای بخش شمالی عمدتاً دارای حوضه کوچک و کم‌آب هستند. برپایهٔ دستورالعمل تقسیم‌بندی حوضه‌های ایران، حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه به زیرحوضه‌های زیر تقسیم می‌شود:

 

 

 

حوضه آبریز مرزی شرق

حوضه آبریز مرزی شرق یکی از حوضه‌های باز ایران است که در تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، حوضهٔ اصلی به شمار می‌رود. مساحت این حوضه، ۱۰۳٬۱۶۹ کیلومتر مربع است و در نوار مرزی شرق ایران، از کوه‌های جام در خراسان رضوی تا کوه‌های بم‌پشت و حامنت در سیستان و بلوچستان امتداد می‌یابد. حوضه آبریز مرزی شرق به ۳ زیرحوضه تقسیم شده‌است. حوضهٔ مرزی شرق در نوار مرزی شرق ایران گسترده شده‌است و بخش‌هایی از استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان را دربرمی‌گیرد. این حوضه، از چند چالهٔ بستهٔ مجزا تشکیل شده‌است. شمالی‌ترین چاله، نمکزار خواف است که رود کال شور قائن مهم‌ترین رود منتهی به آن است. پایین‌تر از آن، دق پترگان در نزدیکی حاجی‌آباد در مرز ایران و افغانستان قرار دارد و در جنوب آن، دق تندی قرار گرفته‌است. در میانهٔ حوضه، هامون هیرمند به ارتفاع ۴۶۰ متر از سطح دریا در نزدیکی زابل قرار دارد و بزرگترین دریاچهٔ آب شیرین فلات مرکزی ایران است. اصلی‌ترین رود تغذیه‌کنندهٔ آن، هیرمند است که بخش عمدهٔ آن در خاک افغانستان جریان دارد. در زمان پرآبی، هامون هیرمند به هامون صابری (در مرز ایران و افغانستان) و هامون پوزک (در خاک افغانستان) متصل می‌شود و آب اضافی آن، از طریق رود شیله به شوره‌زار گودزره در افغانستان که پایین‌ترین بخش حوضه است، منتقل می‌شود. هامون مشکیل، دیگر چالهٔ مهم حوضه مرزی شرق است که در خاک افغانستان قرار دارد و رودهای ناحیهٔ مرکزی سیستان و بلوچستان را زهکشی می‌کند. کوه‌های کم‌ارتفاع در شمال، غرب و جنوب این حوضه، آن را از حوضه‌های مجاور جدا می‌کند. برپایهٔ دستور العمل تقسیم‌بندی حوضه‌های ایران، حوضهٔ آبریز مرزی شرق به زیرحوضه‌های زیر تقسیم می‌شود:

 

 

حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان

حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان یکی از حوضه‌های باز ایران است که در تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، حوضهٔ اصلی به شمار می‌رود. مساحت این حوضه، ۴۲۴٬۰۲۹٫۶ کیلومتر مربع است و به ۹ زیرحوضهٔ درجه ۲ تقسیم شده‌است که مهمترین آن کارون بزرگ است. این حوضه شامل آبراهه‌هایی است که به دریای عمان یا خلیج فارس منتهی می‌شوند. عمدهٔ این آبراهه‌ها کاملاً در داخل ایران جریان می‌یابند تا وارد آب‌های آزاد شوند ولی برخی پس از گذر از مرز های ایران، وارد دریا می شوند مانند کرخه که بعد از ورود به عراق در خلیج فارس تخلیه می‌شود و رود نهنگ که پس از ورود به پاکستان به دریای عمان وارد شود. حوضهٔ آبریز خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و غرب ایران قرار دارد و شامل رودهایی است که به دریاهای آزاد جنوب ایران می‌ریزند. استان‌های کرمانشاه، ایلام، لرستان، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر و هرمزگان به طور کامل یا تقریباُ کامل در این حوضه قرار دارند. هم‌چنین بزرگ‌ترین حوضهٔ آبریز استان‌های چهارمحال و بختیاری و فارس است. بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، همدان، مرکزی، اصفهان، کرمان و سیستان و بلوچستان نیز در این حوضه قرار گرفته است. رودهایی که در شمال غربی این حوضه جاری هستند، پس از گذر از مرز ایران و عراق به مسیر خود ادامه داده و به رود دجله می‌ریزند. این رودها در زیرحوضهٔ مرزی غرب قرار می‌گیرند و مهم‌ترین آن‌ها رود زاب کوچک است. رودهای کرخه، کارون بزرگ، جراحی و زهره رودهای بزرگی هستند که از طریق استان خوزستان به خلیج فارس منتهی می‌شوند. رودهای مهم دیگری که به خلیج فارس می‌ریزند، شامل حله و مند در استان بوشهر و کل و مهران در استان هرمزگان است. رودهای میناب، جگین، گابریک و سدیج رودهای بزرگی هستند که از طریق هرمزگان به دریای عمان می‌ریزند. رودهای مهمی که از سیستان و بلوچستان وارد دریای عمان می‌شوند، رابچ، کهیر و باهوکلات هستند. رود نهنگ نیز پس از گذر از مرز ایران و پاکستان، به دشت رود می‌ریزد و در نهایت، وارد دریای عرب می‌شود.  مساحت حوضهٔ آبریز خلیج فارس و دریای عمان ۴۲۴٬۰۲۹٫۶ کیلومتر مربع است. این حوضه به ۹ زیرحوضهٔ درجه ۲ (فرعی) تقسیم شده‌است. میانگین بلندمدت بارندگی سالانهٔ حوضه حدود ۳۶۰ میلیمتر است. بیشترین میانگین بارندگی سالانه در زیرحوضهٔ کارون بزرگ به میزان ۶۴۶ میلیمتر و کمترین آن در زیرحوضهٔ بلوچستان جنوبی به میزان ۱۰۶ میلیمتر است. برپایهٔ دستور العمل تقسیم‌بندی حوضه‌های ایران، حوضهٔ آبریز خلیج فارس و دریای عمان به زیرحوضه‌های زیر تقسیم می‌شود:

 

 

حوضه آبریز فلات مرکزی

حوضه آبریز فلات مرکزی یکی از حوضه‌های بستهٔ ایران است که در تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، حوضهٔ اصلی به شمار می‌رود. مساحت این حوضه، ۸۲۴٬۶۱۱٫۲ کیلومتر مربع است و بیش از نیمی از مساحت ایران در این حوضه قرار دارد. حوضه آبریز فلات مرکزی، به ۹ زیرحوضه تقسیم شده‌است و بلندترین رود آن، زاینده‌رود است. حوضهٔ فلات مرکزی تنها حوضه آبریز کاملاً محصور ایران است. این حوضه از شمال به رشته کوه البرز و امتداد شرقی آن و از غرب و جنوب به رشته کوه زاگرس محصور شده‌است. مرز شرقی حوضه، کوه‌های کم‌ارتفاع شرقی ایران است. حوضهٔ آبریز فلات مرکزی با مساحت ۸۲۴٬۳۵۶ کیلومتر مربع بزرگترین حوضهٔ آبریز ایران است و بیش از نیمی از مساحت این کشور را شامل می‌شود. این حوضه بسته است و تمام رواناب ناشی از بارندگی آن به کفه‌ها و دشت‌های داخلی این حوضه تخلیه می‌شود. بزرگترین پایانه‌های این حوضه، دشت کویر و دشت لوت هستند. حوضهٔ فلات مرکزی یکی از کم‌بارش‌ترین حوضه‌های ایران است. میانگین بلندمدت بارندگی سالانه در این حوضه ۱۶۰ میلیمتر است. توزیع بارش در این حوضه یکنواخت نیست. بیشترین میانگین بارش بلندمدت سالانه در زیرحوضهٔ طشک-بختگان به میزان ۴۰۰ میلیمتر و کمترین آن در زیرحوضهٔ کویر سیاهکوه به میزان ۸۳ میلیمتر ثبت شده‌ است. برپایهٔ دستور العمل تقسیم‌بندی حوضه‌های ایران، حوضهٔ آبریز فلات مرکزی به ۹ زیرحوضه تقسیم می‌شود:

 

 

حوضه آبریز قره‌قوم

حوضه آبریز قره‌قوم یکی از حوضه‌های باز ایران است که در تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، حوضهٔ اصلی به شمار می‌رود. مساحت این حوضه، ۴۴٬۱۶۵ کیلومتر مربع است. حوضه آبریز قره‌قوم تنها یک زیرحوضهٔ درجه ۲ دارد و شامل آبراه‌هایی است که به رود تجن منتهی می‌شوند. حوضه قره‌قوم در شرق و شمال خراسان رضوی و در مرز ایران با افغانستان و ترکمنستان قرار دارد و بخش بسیار کوچکی از خراسان شمالی را نیز دربرمی‌گیرد. این حوضه شامل رودهایی است که به رود تجن می‌ریزند. بخشی از این رودها در خاک ایران وارد تجن می‌شوند و برخی پس از ورود به ترکمنستان وارد کانال قره‌قوم می‌شوند. رودهای مهم این حوضه، هریرود و کشف‌رود هستند. هریرود از کوه‌های هندوکش در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و بخشی از مرز ایران با افغانستان و ترکمنستان را شکل می‌دهد. رودهایی از جمله جامرود و رود روس به هریرود می‌ریزند. کشف‌رود نیز از کوه بینالود سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از شمال مشهد، در نزدیکی سرخس با هریرود تلاقی می‌کند. پس از تلاقی، رود با نام رود تجن شناخته می‌شود. شاخه‌های کوچکی نیز در شمال خراسان رضوی جریان دارند که پس از ورود به ترکمنستان به کانال قره‌قوم (ادامهٔ رود تجن) منتهی می‌شوند. برپایهٔ دستور العمل تقسیم‌بندی حوضه‌های ایران، حوضهٔ آبریز قره‌قوم به زیرحوضه‌های زیر تقسیم می‌شود:

 

 

 

دانلود دستورالعمل تقسیم بندی و کدگذاری حوضه های آبریز کشور

 

عنوان لایه	نوع لایه	حجم (کیلوبایت)	لینک
زیرحوضه های درجه اول تا سوم	پلیگونی	9488	دانلود

 

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح