همواره بحث امنیت در ابعاد گسترده به عنوان بنیادی‌ترین حقوق بشر مورد توجه همه جوامع بین‌الملل بوده است. این مهم در مواجهه با جمعیت رو به رشد کنونی و تشدید بهره‌برداری از ذخایر محدود و تجدیدناپذیر، به صورت خاص در دو بعد امنیت آب و غذا، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. از این‌رو قبل از پرداختن به موضوع لازم است تعریفی درباره این دو مفهوم ارائه شود. بنا به تعریف بانک جهانی، امنیت غذایی «دسترسی همه مردم در تمام اوقات، به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم» است که دارای سه محور اصلی «موجود بودن غذا»، «دسترسی به غذا» و «پایداری در دریافت غذا» است. بنابراین در هسته امنیت غذایی، دسترسی به غذای سالم و تغذیه مطلوب مطرح است. دسترسی به مواد غذایی به عرضه آن وابسته است، از این‌رو امنیت غذایی وابسته به یک سیستم غذای سالم و پایدار است. 

سیستم غذایی که شامل مراحل تولید، پردازش، توزیع، بازاریابی، قیمت‌گذاری و مصرف مواد غذایی است. بحث امنیت غذایی به عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های امنیت ملی قلمداد می‌شود و در ایران همواره یکی از اهداف عمده برنامه‌های توسعه پایدار روستایی و کشاورزی بوده است. این در حالی است که مدیریت صحیح و متناسب با منابع طبیعی موجود نیز ضرورتی مهم برای رسیدن به توسعه پایدار است.

از سوی دیگر امنیت آب، یک مفهوم و چالش در حال ظهور به معنی «دسترسی قابل اعتماد به مقدار و کیفیت قابل قبول آب، برای بهداشت، معیشت و تولید» است که امروزه نقش و اهمیت آن در افزایش امنیت غذایی، افزایش یافته است و در میان منابع طبیعی، امنیت آب از اصلی‌ترین ارکان دستیابی به توسعه پایدار به شمار می‌رود. از این‌رو بهره‌برداری ناکارا از منابع آب، سبب تهی شدن ذخایر آبی، تضعیف توسعه اقتصادی شده و در نهایت به تهدیدی جدی برای امنیت بلندمدت غذایی تبدیل می‌شود. این در حالی است که آب از طریق اثرات متعدد آن در سلامت و تغذیه، تولید محصولات کشاورزی و فرآوری مواد غذایی، نقش مهم و کلیدی را در امنیت غذایی ایفا می‌کند.

بر این اساس امروزه با توجه به رشد جمعیت، تغییرات آب و هوایی، افزایش رقابت برای آب و توجه به مسائل زیست‌محیطی، آب برای تولید مواد غذایی به عنوان یک موضوع اصلی محسوب می‌شود. با مروری بر وضعیت منابع آب مشاهده می‌شود، امنیت آن نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان در معرض خطر است به طوری که انتظار می‌رود، جمعیت جهان تا سال 2050 دو میلیارد نفر افزایش یابد که بر اساس آن 47 درصد جمعیت جهان تحت فشار شدید بحران آب زندگی خواهند کرد. 

زیرا بر اساس اطلاعات سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، استفاده از آب شیرین برای مصرف انسان، کشاورزی، صنعت و سایر استفاده‌ها شش برابر خواهد شد در حالی که مقدار آب و زمین‌های قابل کشت غیرقابل افزایش است.

بنابراین کمبود آب و محدودیت‌های کیفیت آن یک چالش عمده برای امنیت غذایی آینده است، به خصوص از آنجا که انتظار می‌رود کشاورزی به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آب شیرین در تمام نقاط جهان باقی بماند و در کنار آن تقاضای صنعتی و داخلی نیز به سرعت در حال افزایش باشد. علاوه بر این، اطمینان از عرضه آب کشاورزی بدون بهبود قابل توجه در سیاست‌های مدیریت آب و سرمایه‌گذاری کاهش خواهد یافت. رقابت شدید بخش‌های رقابتی و مشکلات کمبود آب همراه با کاهش قابلیت اطمینان عرضه آب کشاورزی، باعث فشار بر عرضه مواد غذایی شده و همچنان باعث نگرانی برای امنیت غذایی می‌شود. این در حالی است که بخش کشاورزی خود با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده مواجه است؛ تولید غذای بیشتر و باکیفیت با استفاده از آب کمتر در واحد تولید، فراهم کردن یک زندگی سالم برای مردم روستایی با منابع و فرصت‌هایی موجود، استفاده از فناوری‌های پاک که پایداری محیط زیست را تضمین کند و همچنین دستیابی به یک روش کارا و موثر برای بهبود اقتصاد محلی و ملی. باید به این نکته توجه داشت که کشاورزان در هسته هر فرآیند تغییر هستند و باید از طریق انگیزه‌های مناسب و شیوه‌های حکومتی تشویق و هدایت شوند تا اکوسیستم‌های طبیعی و تنوع زیستی آنها حفظ شود و اثرات منفی بر آنها را به حداقل برساند، که این هدف نه‌تنها از طریق دستیابی به سیاست‌های مناسب و تغییر در نگرش‌ها امکان‌پذیر است، بلکه نیازمند سرمایه‌گذاری‌های هدفمند در نوسازی سازه‌های زیربنایی، بازسازی سازمانی و ارتقای ظرفیت‌های فنی کشاورزان و مدیران آب است.

با توجه به اینکه آب نه‌تنها برای امنیت غذایی بلکه برای امنیت عمومی هم مهم است، کمبود آن ممکن است منجر به ناآرامی اجتماعی و درگیری‌ شود. به عبارت دیگر امنیت غذایی از الزامات توسعه پایدار بوده و برای دستیابی به آن توجه به امنیت آبی انکارناپذیر است. 

از این‌رو از آنجا که برای تامین امنیت آب نمی‌توان امنیت غذایی را نادیده پنداشت یا بالعکس در تامین امنیت غذایی نمی‌توان بحران آب و مشکلات ناشی از افزایش تنش‌های آبی را مورد توجه قرار نداد، بنابراین سیاستگذاران برای برنامه‌ریزی مناسب به منظور جلوگیری از مشکلات پیش رو ناشی از بحران آب و تاثیرات نامطلوب آن بر امنیت غذایی، به جای اولویت‌بندی میان امنیت غذایی و امنیت آبی لازم است تا در پی پاسخگویی به چندین سوال اساسی در این زمینه باشند که از جمله مهم‌ترین سوالات عبارتند از اینکه چگونه اقتصاد امنیت غذایی تحت تاثیر کمبود آب قرار می‌گیرد؟ وضعیت امنیت آب در سناریوی کمیابی آب چه خواهد بود؟ چگونه کاهش منابع آب، امنیت غذایی آینده را تهدید می‌کند؟ چه اقداماتی برای کاهش اثرات کمبود آب بر امنیت غذایی ضروری است و در نهایت رابطه میان فقر، نابرابری، کمبود آب، تولید مواد غذایی، امنیت غذایی، تغییرات آب و هوایی و تورم مواد غذایی چیست؟

در مجموع با توجه به اینکه میزان برداشت به میزان دسترسی به آب ایران، بیشتر از 8 /0 برآورد می‌شود، از این‌رو ایران در گروه کشورهای دارای تنش آبی زیاد قرار دارد. بنابراین در آینده با وجود افزایش تنش آبی، تولید داخلی با چالش بزرگ‌تری مواجه خواهد شد که می‌تواند منجر به وابستگی بیشتر به واردات مواد غذایی شود. اما این نکته قابل تامل است که کم‌آبی در آینده اساساً به دلیل کمبود آب نخواهد بود بلکه به دلیل استفاده بدون برنامه‌ریزی از آب رقم خواهد خورد. بر این اساس حکمرانی آب در ایران در حال حاضر به یک نگرانی کلیدی در زمینه افزایش کمبود آب، تعارضات آب محلی و مرزی، و تغییرات آب و هوایی جهانی تبدیل شده است و خشکیدن حوضه‌های آبی و افت سفره‌های زیرزمینی دستاورد این حکمرانی است. در مجموع در شرایط فعلی ایران، برای تضمین تولید مواد غذایی پایدار تحت وضعیت کمبود آبی رو به رشد، لازم است تا با توانمندسازی جوامع بومی و احیای دانش بومی آنها در زمینه‌های مرتبط با حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع آبی، اقدامات زیر صورت پذیرد:

• سرمایه‌گذاری در تولید محصولاتی که به ازای هر واحد آب دارای عملکرد بالاتر هستند.
• حرکت به سمت تکنولوژی‌های نوین آبیاری و سیستم‌های کشاورزی حفاظتی
• توجه جدی به مقوله حقوق آب و تجارت آب
• تامین سرمایه برای سرمایه‌گذاری در آبیاری و آب
• افزایش عرضه آب از طریق استفاده از آب‌های غیرمتعارف (استفاده مجدد از فاضلاب‌ها و پساب‌های تصفیه‌شده)

همچنین در این زمینه مبادله آب مجازی داخل کشورها و میان کشورها نیز می‌تواند به عنوان ابزاری موثر در برطرف کردن محدودیت‌های محیطی با ارتقای کارایی مصرف آب و دستیابی به امنیت آبی در مناطق دارای فقر آبی، مورد توجه قرار گیرد.

 سمانه عابدی / عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی / دکترای اقتصاد منابع طبیعی

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح